FYBA Sociology MAR – II-munotes

Page 1

11
meeceeefpekeÀerkeÀjCe
(SOCIALIZATION )
IeìkeÀj®evee :
1.0 GefÎ<ìîes
1.1 meeceeefpekeÀjCee®ee DeLe&, J³eeK³ee Je cenlJe
1.2 meeceeefpekeÀjCee®eer meeOeves / ceeO³eces
1.3 mJelJe DeeefCe meeceeefpekeÀerkeÀjCe
1.4 DeHesef#ele meeceeefpekeÀerkeÀjCe
1.5 efuebie meeceeefpekeÀerkeÀjCe
1.6 Hegve&meeceeefpekeÀerkeÀjCe
1.7 DeY³eemee®es ÒeMve
1.0 GefÎäîes (OBJECTIVES)
1) mJelJee®ee efJekeÀeme DeY³eemeuee ³esF&ue.
2) meer. S®e. kegÀues®ee mJe yeeyele efJe®eej mecepetve Ieslee ³esF&ue.
3) peer. S®e. ceer[®ee mJe yeeyele efJe®eej mecepetve Ieslee ³esF&ue.
1.1 meeceeefpekeÀjCe -DeLe& Je J³eeK³ee (SOCIALIZATION -
MEANING AND DEFINITION)
ceveg<³eHe´eCeer ne pevceleë Demene³³e Je ogye&ue Demelees. DeeHeu³ee j#eCeemeeþer Je Jee{ermeeþer
l³eeuee FlejebJej DeJeuebye tve jneJes ueeieles. pevceleë ceveg<³eHe´eC³eele meg©Jeeleeruee keÀesCelesner meeceeefpekeÀ
iegCe Dee{Ule veenerle. veJepeele DeYe&keÀeb®es ceveg<³eHe´eC³eele ©Heeblej nesC³eemeeþer l³eeuee Flejebyejesyej
Yeemebmke=Àleerves J³ekeÌleeR®³ee pewefJekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ iejpeeb®³ee Hetleeameeþer osJeeCe -IesJeeCeer®³ee keÀener
HeOoleer efveefM®ele kesÀuesu³ee Demeleele. efve³eceeb®eer efJeefMe<ì HeOole Ieeuetve efouesueer Demeles. J³ekeÌleer p³ee
meceepeele pevce Iesles l³ee meceepeeves Ieeuetve efouesu³ee HeOoleer efleuee Deelcemeele keÀjeJ³ee ueeieleele.
lemes ve Peeu³eeme J³ekeÌleeruee meceepepeerJeveele meefke´À³e Yeeie IesCes Meke̳e nesle ve ener. meceepeceev³e
He´ceeCekeÀeb®es DeeefCe efve³eceeb®es Heeueve keÀ©ve®e J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee iejpeeb®eer Hetleea keÀjCes, FlejebMeer
menkeÀe³e& keÀjCes Je meceepeceev³elee efceUJeCes MekeÌle nesles.munotes.in

Page 2

2meeceeefpekeÀjCeeuee ceeveJeer peerJeveele ef JeMesHetCe&HeCes cegkeÀuesu³ee keÀener yeeuekeÀeb®ee efJe®eej Heg{erueHe´ceeCes ³esF&ue.
Goe. ë -
1) keÀceuee DeeefCe Deceuee ë
jsJnjb[ pes. Sue.S. efmebie. ³ee efKe´mleerefceMeveN³eeuee yebieeueceO ³es efceoveeHetj ieeJeepeJeUerue
SkeÀe pebieueele ueeb[i³ee®³ee iegnsle oesve cegueer meeHe[u³ee. l³eeleerue SkeÀ cegueieer megceejs oer[ Jenesleer. lej ogmejer megceejs Deeþ JeSkeÀ oer[ JeLees[ke̳eele efoJemeele ce=l³eg Peeuee. Hejbleg `keÀceuee 'cee$e ceeveJeer menJeemeele efkebÀJee ceeveJeer meceepeele,
meeHe[u³ eeveblej megceejs Deeþ JeJelegueveelcekeÀ efJeJes®eve, jsJ njb[ efmebie ³eebveer l³eebveer l³eeb®³ee `ueeb[i³ee®eer cegues DeeefCe jeveìer ceeCetme '³ee
F.me. 1942 meeueer He´keÀeefMele Peeuesu³ee HegmlekeÀele meefJemlejHeCes kesÀues Deens. les cnCeleele `keÀceuee '
pesJne l³eebvee pebieueele ueeb[i³ee®³ee iegnspeJ eU meeHe[ueer lesJne efle®eer JeeieCetkeÀ HegCe&HeCes ueeb[i³ee®³ee
efHeueemeejKeer nesleer. keÀceuee ve efMepeefJeuesues keÀ®®es ceebme ueeb[i³eemeejKes oeleebveer lees[tve Keele nesleer.
leer ueeb[i³eemeejKeer ®eej Hee³eeJej ®eeuele Demes Je l³ee®eHe´cee Ces ueeb[iee pemee Deesj[lees leMeer®e leer
Deesj[le Demes. ueeb[i³eemeejKes peerYes®³ee meene³³eeves leer HeeCeer efHele Demes Hejbleg ceeveJee®³ee cnCepes
jbJnjb[ efmebie DeeefCe l³eeb®es menkeÀejer ³eeb®³ee menJeemeele Deeu³eeveblej cee$e efleves ceeveJ eer iegCeOece&
Deelcemeele keÀjeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer. He´Lece leer ceeCemeejejKes efMepeJeuesues Devve KeeT ueeieueer.
ceeveJeer YeeceeveJeeHe´ceeCes o esve Hee³eeJej leer mejU GYeer jent ueeieueer Je ®eeuet HeCe ueeieueer. cegueebyejesyej leer KesUt
ueeieueer. ceeveJeer iegCeOece& Deelcemeele keÀjC³eele efleves DeuHeeJeOeerle KetHe®e He´ieleer kesÀueer nesleer. ³ee meJe&
efJeJes®evee®³ee ceefleleeLe& Dem ee keÀer ceeveJeer Mejerj ueeYetvener pej cetue ceeveJeer menJeemeele Jee{ues veener.
lej l³eeb®³eele ceeveJeer iegCeOecee&®eer Jee{ nesle veener.
³ee Jejerue meJe& He´keÀjCeeJe©ve efkebÀJee GoenjCeeJe©ve DeeHeCe Demee efvekeÀer, ceeveJeer osn Jee Mejerj OeejCe kesÀuesu³ee J³ekeÌleervee pej ceeveJee®ee menJeeme ueeYeuee veener lej l³ee
J³ekeÌleeruee ceeveJeer Dee®eej -efJe®eej ceeveJeer Jele&veemeeþer ceeveJeer menJeemee®eer cnCepes He³ee&JejCee®eer
cnCepes®e meeceeefpekeÀjCee®e er Del³eeJeM³ekeÀlee Deens.
meeceeefpekeÀjCee®³ee J³eeK³ee (Definition of Socialization) :
JesieJesieȳee Meem$e%eebveer meeceeefpekeÀjCee®³ee J³eeK³ee Heg{erueHe´ceeCes kesÀu³ee Deensle.
1) n@jer pee@vmeve ë-’p³ee He´efke´À³esle J³ekeÌleer meceepeele JeeJejle Demeleevee DeeHeu³ee YetefcekeÀe ³eesi³e
HeOoleerves Heej Hee[eJe³eeme efMekeÀles, l³ee He´efke´À³esuee meeceeefpekeÀjCe Demes cnCelee ³esF&ue.“
2) Dee@ieyeve& ë-’meeceeefpekeÀjCe cnCepes DeMeer He´efke´À³ee keÀer efpe®³eecegUs J³ekeÌleer meec eeefpekeÀ efve³eceves
Deelcemeele keÀjles.“munotes.in

Page 3

33) ne@ì&ve Je nbì ë-’meeceeefpekeÀjCe ner SkeÀ DeMeer He´efke´À³ee Deens efpe®³eecegUs J³ekeÌleeruee efle®³ee
mecetne®eer efve³eceves Deelcemeele keÀjlee ³esleele. HeefjCeeceer J³ekeÌleer®³ee efþkeÀeCeer SkeÀ cesJe l³ee®es
DemeCeejs `mJelJe' efJekeÀefmele nesles.“
4) efkeÀcyee@ue ³ebie ë-’meeceeefpekeÀjCe ner SkeÀ DeMeer He´efke´À³ee Deens keÀer, efpe®³eecegUs J³ekeÌleeruee
meeceeefpekeÀ, mebemke=ÀeflekeÀ peieele He´JesMe keÀjlee ³eslees, p³eecegUs J³ekeÌlee r meceepee®eer Je meceepee®³ee
efJeefYevve mecetneb®eer meom³e yeveles DeeefCe peer He´efke´À³ee J³ekeÌleeruee meeceeefpekeÀ cetu³eeb®ee DeeefCe
ceeveJeerkeÀjCee®ee mJeerkeÀej keÀjC³eeme Hes´efjle keÀjles.“
meeceeefpekeÀjCee®es cenlJe / keÀe³ex / GefÎ<ìs (Definition of Socialization) :
meeceeefpekeÀjCee®es cenlJe meeceeefpek eÀjCee® ³ee GefÎ<ì He´eHleerle efometve ³esles. n@jer pee@vmeve
³eebveer ³eMemJeer meeceeefpekeÀjCeeletve Heg{erue leerve yeeyeer meeO³e Peeu³ee Heeefnpesle Demes meebefieleues Deens.
l³eeb®ee DeY³eeme keÀjleevee meeceeefpekeÀjCee®es cenlJe ue#eele ³esles.
(De) Yesoe®es DeekeÀueve ë meeceeefpekeÀjCe nesle Demeuesu³ee ceeveJeeuee HetJeea keÀesCel³ee iees<ìer efMekeÀu³ee,
keÀesCeles Jele&veHe´keÀej Deelcemeele kesÀuesle Je keÀesCel³ee veJ eerve iees<ìer, Jele&veHe´keÀej Deelcemeele keÀjerle
Deensle l³eeleerue HeÀjkeÀ l³eeuee keÀjlee Deeuee Heeefnpes. ne Yeso keÀjC³ee®eer #ecelee Debieer yeeCeu³eeves®e lees
veJeerve DevegYeJe, Jele&veHe´keÀej, veJes %eeve DeefOekeÀ Jesieeves Deelcemeele keÀ jlees.
(ye) ye#eerme Je efMe#es®eer mees³e ë meeceeefpekeÀjCe nesle Demeleevee J³ekeÌleerves meceepee®³ee efnlee®ee
efJe®eej keÀjeJe³ee®ee Demelees. l³eemeeþer l³eeves ³eesi³e Jele&ve keÀjeJes Je De³eesi³e Jele&ve ìeUeJes ³eemeeþer
ye#eerme Je efMe#ee ³e e®eer mees³e keÀjeJeer ueeieles. ®eebieu³ee Jele&veeyeodue keÀewletkeÀ, MeeyeemekeÀer, melkeÀej,
Heo, Jemlet jesKe jkeÌkeÀce ³ee mJe©Heele ye#eerme efoues peeles, lej jeieeJeCes, ef®e[efJeCes, ceejCes, yeefnkeÀjCes, leg©bieele ìekeÀCes, He´eCe IesC es Jeiewjs mJe©Heele efMe#ee ìeUC³eemeeþer o#e jentve ®eebieues Jele&ve
ke˩ ueeieles.
(keÀ) vewjeM³e YeeJevesJej ceele ë J³ekeÌleer®³ee meJe&®e DeeMee -DeekeÀeb#ee HetCe& nesle veenerle. ³eeletve
JewHeÀu³e, efvejeMee ³ee YeeJevee efvecee&Ce nesCeej vee nerle, efvec ee&Ce Peeu³ee lej l³ee®es efJeJes ®eve osKeerue ueies®e
nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. DeLee&le®e ³ee®eer peyeeyeoejer DeeF& -Je[erue, Iejeleerue Dev³e J³ekeÌleer, Mespeejer,
meJebie[er, efMe#ekeÀ Je MesJeìer meceepeeves I³ee³e®eer Demeles. KesUle evee He[Ces, efce$eeves ceejCes, Hesve
njefJeCes, veeHeeme nesCes, KesUele njCes Jeiewjs yeeyeeRle cegueeb®ee DeHes#eeYebie neslees. Heg{s lej DeMee
DeHes#eeYebiee®es He´ceeCe Jee{le®e peeles. ceie lees Hes´ceYebie Demesue efkebÀJee cegueeKeleerle DeHe³eM e Demesue lesJne
DeHes#eeYebieebvee meeceesjs peeC³ee®es, vewjeM³e YeeJevesJej ceele keÀjC³ee®es meeceL³e& k³ekeÌleerle ³esCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles. efJeHeÀue efvejeMe J³ekeÌleer meceepe J³eJemLesuee DeefnlekeÀejkeÀ Demes Jele&ve keÀ© MekeÀles. Goe.
DeeoUD eeHeì, mebleeHe Flejeb®eer Keesìer efveboe -veeuemleer, Deeke´ÀceCe, efnbmee, efJeOJebme, J³emeveeefOevelee
efkebÀJee mJeleë®ee DeelceIeele DeMeer ke=Àl³es efJeIeìvekeÀejer Demetve meceepe J³eJemLesuee Oeeske̳eele DeeCeCeejer
Deensle.munotes.in

Page 4

4meeceeefpekeÀjCe e®es meeceeefpekeÀ peerJeveeleerue cenlJe
meeceeefpekeÀjCee®es J³ekeÌleer Je meceepe ³ee oesneWmeeþer DemeCeejs cenlJe Devev³emeeOeejCe Demes®e
Deens meeeceeefpekeÀjCee®³ee He´efke´À³esves He´ecegK³eeves
1) veJepeele DeYe&keÀe®es meeceeefpekeÀ He´eC³ee le ©Heeblej keÀ©ve l³eeuee meceepee®ee efke´À³eeMeerue meom³e
yeveJeues peeles, lemes®e
2) meceepee®³ee mebmke=Àleer®es mebke´ÀceCe l³ee®³ee J³eefkeÌleceÊJeele DeeefCe meeceeefpekeÀ Jele&veele keÀ©ve
meceepee®es meelel³e efìkeÀJeues peeles.
meeceeefpek eÀjCee®ee DeYeeJe Demesue lej......
pes. S. Sue. efmebie ³eebvee efceoveeHetj peJeUerue SkeÀe DejC³eele ueeb[i³eeb®³ee iegnsle oesve cegueer
meeHe[u³ee. oer[ Je³eeHewkeÀer Deceuee ueJekeÀj®e Jeejueer lej keÀceuee DeeCeKeer veT JeveJnles lej ueeb[i³eemeejKes nesles. leer oesve neleeb®ee Hee³eemeejKee JeeHej keÀ©ve ®eej Hee³eeJej
®eeueCeejer, keÀ®®es ceebme KeeCeejer , ueeb[i³eemeejKes®e Deesj[Ceejer, ceeCemeebvee Heentve efYeGÀve HeUCeejer
nesleer. Heg{s ceeCemeeb®³ee menJeemeele leer efMepe®euesues Devve KeeT ueeieueer, oesve Hee³eebJej leeþ ®eeuet
ueeieueer. Lees[s -yengle FlejebmeejKes yeesuet ueeieueer. HeCe l ejerner meleje JeDeieoer®e He´eLeefcekeÀ nesles. meleje Je³ee®eHe´ceeCes DecesefjkesÀleerue HesveefmeuJneefve³ee jep³eele `De@vee' veeJee®³ee cegueerme DeveweflekeÀ
mebyebOeeletve pevceeme De eueer cnCetve efle®³ee DeeF&ves Mesleeleerue Iejele Jej®³ee cepeu³eeJej mJeleb$e þsJeues.
mene Jeefleuee ceeveJeemeejKes ®eeuelee, yeesuelee ³e sle veJnles. keÀesCel³ee®e YeeJevee efle®³ee ®esnN³eeJej J³ekeÌle nesle
veJnl³ee. efle®³ee Je³ee®eer cegues -cegueer p³ee iees<ìer keÀ© MekeÀle nesleer l³eeleerue efleuee keÀener®e keÀjlee
³esle veJnles. megjÀJeeleerme efleuee DeHebie cegueeb®³ee Je veble jc e e f l e c e b oc e g u e e b ® ³ e eM e e U s l eI e e u e C ³ e e l eD e e u e s .
³ee keÀeUele meg©Jeeleerme ®eeueCes, mJeleë KeeCes, SkeÀ Jeoele IeemeCes, yeengueer yejesyej KesUCes, jbie DeesUKeCes SJe{³ee iees<ìer efleuee ³esT ueeieu³ee nesl³ee.
DecesefjkesÀleerue Deesefn³ees ³esLeerue `Fmeeyesuee' efn®eer keÀLee De@veemeejKeer®e. DeveweflekeÀ
mebyebOeeletve pevceuesu³ee Fmeeyesueeuee peJeU peJeU mee[smene JepesJne efle®es Deefmlel Je GIe[keÀerme Deeues l³ee JesUer leer Del³eble DeMekeÌle Je Deepeejer nesleer. Hejke̳ee
ceeCemeeuee Heenlee®e leer HeÀkeÌle ÜsDeeJeepe keÀe{lee ³esle neslee. FlejebmeejKes yeesuele e ³esle veJnles. efleuee HeefjÞeceHetJe&keÀ ³eesi³e efMe#eCe
osC³eele Deeues DeeefCe ®eewoeJ³ee JekeÀceuee, De@vee, Fmeeyesuee ³eebvee Demes keÀ©CeemHeo peerJeve peieeJes ueeieues keÀejCe l³eeb®³eeJej
meeceeefpekeÀjCee®eer He´efke´À³ee nesT MekeÀles.
meeceeefpekeÀjCee®eer GefÎ<ìs (Objective ofS o c i a l i z a t i o n ) :
efueDeesvee[& ye´gce DeeefCe efHeÀueerHe mesuPeefvekeÀ ³eebveer DeeHeu³ee ³ee ie´bLeele meeceeefpekeÀjCee®es
Devev³emeeOeejCe cenÊJe mHe<ì keÀj Ceejer meeceeefpekeÀjCee®eer ®eej GefÎ<ìs Heg{erueHe´ceeCes meebefieleueermunotes.in

Page 5

5Deensle. keÀesCel³eener meceepeele meeceeefpekeÀjCee®³ee He´efke´À³esletve ner ®eej cetueYetle GefÎ<ìs meeO³e
keÀjC³ee®ee meelel³eeves ®eeueuesuee He´³elve efometve ³eslees.
1) J³e keÌleer®³ee Debieer cetueYetle efMemleer®es mebmkeÀej yeeCeJeCes :
ceeveJee®³ee pewefJekeÀ He´eCeer cnCetve p³ee cetueYetle iejpee Deensle l³eeb®es efvejekeÀjCe
keÀjC³eemeeþer l³eeme Jeeìsue lemes Jeeiet osCes ns J³ekeÌleer Je meceepe ³ee oesneWmeeþer F< ìv e m e l e s .l ³ e e m e e þ e r
l³eeves meceepeceev³e ceeiee&ves Jele&ve keÀjeJes ³eemeeþer l³ee®³eeJej efMemleer®es mebmkeÀej nesCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles. lesJne KeeCes -efHeCes, ceuecet$e efJemepe&ve, keÀecele=Hleer, He´p³eeslHeeove, efveêe Jeiewjs Del³eJeM³ekeÀ
iejpeebHeemetve les kesÀMeYetefMemleyeOo Jele&vee®eer iejpe Demeles. J³ekeÌleeruee ³eeyeeyele®es ceeie&oMe&ve ns meeceeefpekeÀjCeecegUs®e Ie[tve
³esles. pej ns cet ueYetle efMemleer®es mebmkeÀej J³ekeÌleer®³ee ceveeJej efyebyeJeues veenerle lej J³ekeÌleer keÀesCeleener
meejemeej efJe®eej ve keÀjlee DeefJeJeskeÀer Jeeieleerue. ceie l³eeb®³ee keÀesCel³eener iejpee Demeesle l³ee
YeeieJeleevee l³eeb®³eele Je HeMetle keÀe ner®e HeÀjkeÀ jenCeej veener. ³ee®ee HeefjCeece Flejebvee Je meceepeeuee
vegkeÀmeevekeÀejkeÀ þjlees, lemes®e yesefMemleerves JeeieCeeN³ee J³ekeÌleerueener MesJeìer l³ee®es ogueeieleele. ns J³ekeÌleer®es Je meceepee®es vegkeÀmeeve ìeU C³eemeeþer J³ekeÌleer veJepeele DeYe&keÀ Demeu³eeHeemetve
efle®³eeJej cetueYetle efMemleer®es mebmkeÀej yeeveJeCes ns meeceeefpekeÀjCee®es SkeÀ He´cegKe GefÎ<ì Demeles.
2) mebmke=Àleerveg©He Glke=À<ì DeekeÀeb#ee þmeefJeCes ë
meeceeefpekeÀjCee®³ee He´efk e´À³esle J³ekeÌleer l³ee meeceepee®eer mebmke=Àleer Deelcemeele keÀjles. He´l³eskeÀ
meceepeele mebmke=Àleerves Glke=À<ì -efveke=À<ìles®³ee keÀuHevee peHeuesu³ee Demeleele. meenefpekeÀ®e He´l³eskeÀ
J³ekeÌleer®es meeceeefpekeÀjCe nesle Demeleevee l³ee mecee peeleerue ®eebieu³ee -JeeF&ì, ³eesi³e -De³eesi³eles®³ee
DeeoMee&yejesyej®e J³ekeÌleeruee Glke=À<ì DeekeÀeb#eeb®ee Heefj®e³e neslees. meg©Jeeleerme J³ekeÌleeruee efMemleer®³ee
yebOeveele jenCes pe[ peeles HeCe efMemleercegUs®e DeeHeCeeme nJ³ee l³ee iees<ìer efceUJelee ³esleele. ns ue#eele
³eslee®e lees efMemleye× jerleerves Glke=À<ì DeekeÀeb#eeb®eer Hetleea keÀjC³eemeeþer He´³elve keÀª ueeielees.
ueneveHeCeer cegueeuee Lees[ keÀUt ueeielee®e DeeHeCe keÀesCe nesCeej ns lees yeesuetve oeKeJelees,`ceer Heesuee rme
nesCeej' Deiej `ceer ceemlej nesCeej' ³ee MeeUsle Demeleevee l³ee®³ee Glke=À<ì DeekeÀeb#eeHeg{s JeemleJelesves
Yeeie Deeu³eeJej yeoueleele Je lees `ceer Fbefpeefve³ej efkebÀJee [e@keÌìj nesCeej' Deiej `mebMeesOekeÀ nesCeej'
DeMeer DeeHeueer cenÊJeekeÀe b#ee yeesuetve oeKeJelees. DeeHeues peerJeve megKeer nesC³eemeeþer meceepeele ®eebieuee
opee& -He´efle<þe efceUJeC³eemeeþer lees G®®eHeoe®³ee He´eHleer®es O³es³e DeeHeu³ee meceesj þsJelees. l³ee ¢ef<ìves
lees He´³elve keÀjlees. HeCe DeeHeCe `mceieuej Jne ³e®es' efkebÀJee `efYekeÀejer nesGÀve Deejeceele HeÀkeÌle Heesì
Yeje³e®es' DeMee DeekeÀeb#ee keÀesCeer®e yeeUiele veener. keÀejCe l³ee®es meeceeefpekeÀjCe nesle Demeleevee®e
Glke=À<ì keÀe³e Deens ³eeyeeyele®eer cetu³es l³eeves Deelcemeele kesÀuesueer De meleele. ³ee Glke=À<ì DeekeÀeb#eeb®eer
Hetle&lee nesF&ue Deiej ve nesF&ue ne Yeeie JesieUe, HeCe efveoeve l³ee ¢ef<ìves lees He´³elve keÀjerle jenlees.
[e@keÌìj nesC³ee®eer Glke=À<ì DeekeÀeb#ee meHeÀue Peeueer veener lejer He´eO³eeHekeÀ Jee JekeÀerue nesC ³ee®ee lees
He´³elve keÀjlees. DeLee&le®e Glke=À<ì DeekeÀeb#ee ³ee meceepee®³ee mJe©HeeJej DeJeuebyetve jenleele.
DeeefoJeemeer meceepeeleerue J³ekeÌleer Glke=À<ì ³eesOoe Deiej efMekeÀejer nesC³ee®eer DeekeÀeb#ee yeeUieerue lej
p³ee meceepeele Oece&J³eJemL es®es, Hegjesefnleeb®es He´eyeu³e Deens lesLes J³ekeÌleer OeceexHeosMekeÀ nesC³ee®eer DeekeÀeb#ee
yeeUieerue. leelHe³e&, J³ekeÌleer®es meeceeefpekeÀjCe nesle Demeleevee J³ekeÌleer®³ee ceveeJej l³ee meceepee®³ee
mebmke=Àleerveg©He Glke=À<ì DeekeÀeb#ee nmeJe u³ee peeleele.munotes.in

Page 6

63) meeceeefpekeÀ YetefcekeÀe Je l³eebvee HeesmeeceeefpekeÀjCee®³ee He´efke´À³esle J³ekeÌleer p³ee efJeefJeOe yeeyeer Deelcemeele keÀjerle Demeles l³eele
J³ekeÌleeruee Heej Hee[eJ³ee ueeieCeeN³ee efJeefJeOe m eeceeefpekeÀ YetefcekeÀeb®es %eeve meJee¥le cenÊJee®eb Demeles.
J³ekeÌleeruee kesÀJeU l³ee®³ee YeesJeleeue®³ee YeeweflekeÀ Je meeceeefpekeÀ He³ee&JejCee®es %eeve Hegjsmes vemeles. l³eeuee
l³ee®³ee meceepee®ee efke´À³eeMeerue meom³e nesC³eemeeþer efJeefJeOe YetefcekeÀe Heej Hee[eJ³ee ueeieleele. SkeÀ
J³ekeÌleer cegueiee, efce$e, YeeT, efJeÐeeLeea, HegÀìyee@ue®ee KesUe[t, Hele er, efHelee, veeskeÀj ceeuekeÀ Jeiewjs
meceepeeleerue DeveskeÀ YetefcekeÀe Heej Hee[le Demeles. ³ee efJeefJeOe YetefcekeÀe Heej Hee[le Demeleevee l³ee
YetefcekesÀMeer mebyebOeerle keÀesCeles DeefOekeÀej J³ekeÌleeruee efceUleele Je ³ee yeou³eele l³eeves keÀesCeleer keÀe³ex Heej
Hee[eJe³ee®eer ³ee®es %eeve l³eeuee meeceeefpekeÀjCe He´efke´À³esletve nesles. SKeeÐeeme pej DeeHeCe v³ee³eeOeerM e
JneJes Demes Jeeìle Demesue lej l³ee®eyejesyej l³ee mLeeveeJej peer keÀle&J³es Heej Hee[eJe³ee®eer Demeleele.
l³eemeeþer keÀesCeleer DeefYeJe=Êeer cnCepes JeeieCetkeÀ DeeJeM³ekeÀ Deens ³ee®eer ceeefnleer l³ee l³eeJ³ekeÌleerme nesles.
DeeefoJeemeer pecee leerle SKeeÐeeme ceebef$ekeÀ JneJe³ee®es Demesue lej l³eemeeþer keÀesCeleer iegCeJeÊee Debieer
yeeCeJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens ³ee®es %eeve l³ee J³ekeÌleeruee meeceeefpekeÀjCeeletve nesles.
4) efJeefJeOe keÀewMeu³eeb®es %eeve ë -
J³ekeÌleerme meceepee®ee ef ke´À³eeMeerue meom³e nesC³eemeeþer efJeefJeOe keÀewMeu³eeb®es %eeve DemeCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. SKeeoer YetefcekeÀe Heej Hee[C³eemeeþer keÀesCel³ee DeefYeJe=Êeer Debieer yeeCeJeu³ee Heeefnpesle
SJe{s®e ceeefnle Demetve ®eeuele veener lej l³eemeeþer DeeJeM³e keÀ keÀewMeu³esosKeerue J³ekeÌleeruee %eele
Heeefnpesle. ner keÀewMeu³es l³eeves He´eHle kesÀu³eeme l³ee®es meceepeeleerue mLeeve efveefM®ele nesles. DeeefoJeemeer
peceeleerle Jee ie´eceerCe mecegoe³eele DeveewHe®eeefjkeÀ HeOoleerves ³ee keÀewMeu³ee®es %ee ve J³ekeÌleeruee nesles.
efvejer#eCe, DevegkeÀjCe, HejbHeje, He´Lee melele®eer Oe[He[ ³ee ceeiee&ves J³ekeÌleer ner keÀewMeu³es %eele keÀ©ve
Iesles, lej He´iele meceepeele DeewHe®eeefjkeÀ ceeiee&ves J³ekeÌleeruee MeeUe, ceneefJeÐeeue³es, J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe
Jeiewjs Ieslee ³esles. ³ee keÀewMeu³ee®³ee yeUeJej®e J³ekeÌleeruee meceepee®³ee efJeefJeOe #es$eele HeefjCeecekeÀejkeÀ
menYeeie Ieslee ³eslees.
mebmke=Àleer ner ceeveJee®³ee efJeefJeOe iejpeeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³ee®es meeOeve Deens. lej l³ee
mebmke=Àleer®ee Meke̳e nesF&ue eflelekeÀe Yeeie Deelcemeele keÀjC³eemeeþer meeceeefpekeÀjCe ner Del³eeJeM³ekeÀ
He´efke´À³ee Deens. ³ee He´efke´À³esves ceeveJee®es meeceeefpekeÀ He´eC³eele ©Heeblej nesGÀve lees meceepee®ee efke´À³eeMeerue
meom³e lej nesle es®e HeCe l³ee®eyejesyej mebmke=Àleer®es mebke´ÀceCe Heg{erue efHe{erle nesTve meceepee®es meelel³e
®eeuet®e jenles.
1.2 meeceeefpekeÀjCee®eer meeOeves / ceeO³eces (AGENCY OF
SOCIALIZATION)
veJepeele DeYe&keÀeuee meceepee®ee efke´À³eeMeerue meom³e yevee fJeC³ee®eer He´efke´À³ee efvejblej cnCepes
pevceeHeemetve ce=l³eg He³e¥le ®eeuet®e Demeles. ner meceeefpekeÀjCee®eer He´efke´À³ee meeceeefpekeÀ Deeblejefke´À³escegUs
Ie[tve ³esles. J³ekeÌleer®es ns meeceeefpekeÀjCe J³ekeÌleeruee Je meceepeeuee GHe³eesieer JneJes ³eemeeþer meceepe
peeCeerJeHetJe&keÀ ns meeceeefpekeÀjCe efJeefMe<ì GefÎ<ìs [esU³eebmeceesj þsJetve keÀjle Demelees. J³ekeÌleer®es
meeceeefpekeÀjCe nesles cnCepes mebmke=Àleer®ee pecesue lesJe{e Yeeie J³ekeÌleer Deelcemeele keÀjles Je J³eefkeÌlecelJ emunotes.in

Page 7

7He´eHle keÀjles. ³ee iees<ìer Ie[Jetve DeeCeC³eele meceepee®es pes IeìkeÀ He´l³e#e Je DeHe´l³e#e efjl³ee menYeeieer
nesleele, l³eebvee®e meeceeefpekeÀjCee®eer meeOeves cnìues peeles.
efkebÀipeues [sefJnme ³eebveer meceeefpekeÀjCee®³ee meeOeveeb®es Heg{ erue oesve Jeie& keÀefuHeues Deensle.
1) meeceeefpekeÀjCeeleerue DeefOekeÀejer J³ekeÌleer (meeOeves) :
ceelee, efHelee Je kegÀìgbyeeleerue Flej J³ekeÌleer, efMe#ekeÀ, Mespeejer, Oeceieg© JeiewjWvee efkebÀipeues
[sefJnme ³eebveer meeceeefpekeÀjCeeleerue DeefOekeÀejer J³ekeÌleer (Authoritarian Agency) ceeveues Deens.
keÀejCe cegueeJej n³eeb®es Je®e&mJe He´mLeeefHele Peeuesues Demeles. cetue l³eeb®³ee OeekeÀele Demeles Je l³eeb®³ee
Meyoebyeensj vemeles. ³eeHewkeÀer cenlJee®eer meeOeves cnCepes kegÀìgbye, M espeej, MeeUe Je efMe#ekeÀ nesle.
2) meceeveles®es veeles Demeuesu³ee J³ekeÌleer :
ceguee®³ee meceJe³emkeÀ meJebie[³eebvee efkebÀipeues [sefJnme ³eebveer meceeefpekeÀjCee®³ee He´efke´À³esleerue
meceeveles®es veeles Demeuesueer J³ekeÌleer (Equalitarian A gency) ceeveues Deens. J³ekeÌleer®es
meeceeefpekeÀjCe keÀesCeleener YeeJeefvekeÀ leCeeJe, o[HeCe OeekeÀ ve DeeCelee DeveewHe®eeefjkeÀefjl³ee Ie[Jetve
DeeCeCeejs les He´YeeJeer meeOeve Deens. ³eele KesUie[er, meJebie[³eeb®ee mecetn ³eebvee cenÊJee®es meeOev ec e e v e u e s
peeles.
meeceeefpekeÀjCee®es meeOeves Heg{erueHe´ceeCes meebielee ³esleerue.
1) kegÀìgbye (Family) :
ceguee®ee pevce®e cegUele kegÀìgbyeele neslees. kegÀìgbyeleerue SkeÀ meom³e cnCetve®e l³ee®ee mebyebOe
He´mLeeefHele neslees. kegÀìgbye ne S keÀ meeJe&ef$ekeÀ mecetn Deens. veJepeele DeYe&keÀe®es meeceeefpekeÀjCe keÀjC³eele
kegÀìgbye ns He´YeeJeMeeueer meeOeve Deens. ³ee kegÀìgbyeele ceguee®ee He´Lece Flej meeceeefpekeÀ He´eC³eebMeer Dev³e
meom³e ³eeb®³eeMeer l³ee®³ee Deeblejefke´À³ee nesT ueei eleele. ³eeletve®e l³ee®³ee `mJe'efveefce&leerme meg©Jeele
nesles. J³ekeÌleerceÊJee®³ee pe[CeIe[Ceer®eer meg©Jeele kegÀìgbyeele®e nesles. DeeF&Je[erue Je Iejeleerue Flejeb®³ee
JelegCegkeÀer®es les DevegkeÀjCe keÀjles. meceepee®eer DeefYeJe=Êeer, meeceeefp ekeÀ mebmke=Àleer®ee Dev³eYeeie kegÀìgbyeeleerue
Flej meom³eebkeÀ[tve cetue Deelcemeele keÀjles. Goe. p³ee efJeefJeOe YetefcekeÀe cegueeuee Hej Hee[eJe³ee®³ee
Deensle l³ee®es He´ejbefYekeÀ %eeve Je efJeefJeOe meeceeefpekeÀ efmLeleerle (social situations) keÀmes
JeeieeJe³ee®es ³ee®es efMe#eCe l³eeuee kegÀìgbyeele®e efceUles. efJeMesHe´eefCecee$eebHes#ee oerIe& Demeu³eeves kegÀìgbyeele cegbueebJej meeceeefpekeÀjCee®eer He´efke´À³ee oerIe&keÀeUeHe³e¥le Meke̳e
nesles. HeefjCeeceer kegÀìgbyeele Peeuesu³ee mebmkeÀejeb®ee Keesue þmee ceguee®³ee J³eefkeÌleceÊJeele Gceìlees.
kegÀìgbyee®ee meceepeeleerue opee& Fle³eeoeR®ee ceguee®³ee meeceeefpekeÀjCeebJej HeÀej ceesþe He´YeeJe He[lees.
DeeefLe&keÀ mlej, efMe#eCe, peele , Oece& Fl³eeoeR®³ee keÀmeesìerJej SKeeÐee kegbÀìgbyee®ee opee& Jej®e Demesue lej
ceguee®es meeceeefpekeÀjCe DevegketÀue Demes nesT MekeÀles. keÀejCe kegÀìgbyee®ee opee& cegueeuee efceUlees. kegÀìgbyee®ee
J³eJemee³e l³ee®³eekeÀ[s ®eeuele ³eslees. l³ee®es m eceepeeleerue mLeeve efveefM®ele keÀjC³eele kegÀìgbyee®ee
neleYeej ceesþe Demelees. ³eeGueì DeefMeef#ele, De%eeveer, oeefjê³eeves ieebpeuesu³ee leLeekeÀefLele veer®e
peeleer®³ee mecepeu³ee peeCeeN³ee kegÀìgbyeeleerue cegueeb®ee meeceeefpekeÀjCeele efkeÀlee rlejer GefCeJee efometve
³esleele.munotes.in

Page 8

8peJeUpeJeU meJe&®e meceepeMeem$e%e, cevemeMeem$e%e JeiewjWveer meeceeefpekeÀjCeeleerue cnCepes®e
ceguee®³ee J³eefkeÌleceÊJee®³ee pe[CeIe[Ceerleerue kegÀìgbyee®es, efJeMescenÊJe c eev³e kesÀuesues Deens. DeeF&Jeef[ueebkeÀ[tve®e cegueeuee He´sce, mebj#eCe efceUles. ®eebieu³ee Jele&veeyeÎue
MeeyeemekeÀer efceUles, lej JeeF&ì Jele&veeyeÎue efMe#ee Heojele He[les. efMeJee³e DeeF&Jeef[ueeb®³ee efJeefMe<ì
DeefOekeÀejner DeeHeesDeeHe He´eH le neslees. l³eecegUs l³eeb®ee Je®e&mJee®ee DevegketÀue He´efleketÀue HeefjCeece ceguee®³ee
J³eefkeÌlecelJeele efometve ³eslees. pej DeeF& -Je[erue Deeveboer, meceeOeeveer, meodJele&veer, He´sceU, Oece&Heje³eCe
Demeleerue lej l³ee®ee DevegketÀue HeefjCeece ceguee®³ee J³eefkeÌleceÊJeeJej neslees. ³eeGueì DeeF& -JeGerue
Yeeb[Keesj, mebMe³eer, ogJe&le&veer, melele ceej -Pees[ keÀjCeejs Demeleerue lej l³ee®ee He´efleketÀue HeefjCeece
cegueeJej nelees.
DeeF& -Jeef[ueebKesjerpe kegÀìgbyeeleerue Flej Je[erueOeeN³ee J³ekeÌleeR®ee Je Je[erue YeeJeb[eb®eener
cegueeJej Lees[eHeÀej DeefOekeÀej He´mLeeefHele Peeuesuee Demelees. l³eeb®eener cegueeb®³ee meeceeefpekeÀjCeele
menYeeie Demelees.
2) Mespeej (neighborhood) :
ceguee®es meeceeefpekeÀjCe Ie[Jetve DeeCeC³eele Mespe ej ³ee IeìkeÀe®ee He´YeeJeer HeefjCeece neslees.
DeeHeCe pesLes jenlees, l³ee®³ee DeemeHeeme®³ee kegÀìgbyee®ee meceeJesMe Mespeejele neslees. cetue Lees[smes ceesþs
Peeues keÀer les SkeÀoce GIe[³ee peieele He´JesMe keÀjle veener. lej l³ee®eer HeeJeues Mesp eejer He[leele. ³ee
Mespeejerue J³ekeÌleer, l³eeb®es J³eefkeÌleceÊJe, l³eeb®ee opee&, l³eeb®eer Jele&CetkeÀ, l³eeb®ee J³eJemee³e ³ee®ee HeÀej
ceesþe HeefjCeece ceguee®³ee J³eefkeÌleceÊJee®³ee pe[CeIe[CeerJej neslees. Mespeej®³ee Iejeleerue J³ekeÌleerosKeer ue
Mespeej®³ee cegueeme efMekeÀefJeC³ee®ee DeeHeCeeme DeefOekeÀej®e Deens Demes keÀUle -vekeÀUle ceeveleele.
efMeJee³e ³ee J³ekeÌleer meeceeefpekeÀjCee®eer He´efke´À³ee Ie[Jetve DeeCeleevee Iejeleerue J³ekeÌleerHes#ee Lees[erMeer
JesieUer YetefcekeÀe Iesle Demeleele. Goe. ef®ebìt pesJeCee®³ee Jee PeesHeC³ee®³ee JesUer Mespeej®³ee Iejer
KesUe³euee iesuee Demelee Mespeej®es ueeskeÀ iees[ yeesuetve ef®ebìtuee Iejeletve pee³euee meebieleele. Heg{s ³ee
ogjeJ³ee®es keÀjCe cegueeuee ®eebieues®e mecepeles. ceie DeeH eu³ee Iejeleerue J³ekeÌleer Je Mespeej®³ee Iejeleerue
J³ekeÌleeR®³ee Jele&vee®eer leguevee cetue keÀ© ueeieles. efMeJee³e Mespeejerue J³ekeÌleer Flejeb®³ee cegueeb®³ee ®egkeÀeb®³ee
peCet keÀener MeesOeele®e Demeleele. l³eecegUs les DeeHeu³ee ®egkeÀer®³ee J ele&vee®eer ®egieueer keÀ© MekeÀleele ³ee®eer
peeCeerJe cegueeuee Demeles.
l³eecegUs les MespeeN³eeb®³ee OeekeÀele Demeles. SKeeos JesUsme Iejer keÀe³e cnCeleerue ³eeHes#ee
MespeejerkeÀe³e cnCeleerue ³ee®es o[HeCe l³ee®³eeJej DeefOekeÀ Demeles. Hejbleg efvebokeÀe®es Iej DemeeJes Mespeejer
³ee GkeÌleerHe´ceeCes les HeÀe³eÐee®esner Demeles. DeLee&le, yeN³ee®e JesUsuee Mespeejer DeeHeu³ee DevegYeJee®ee,
ceeefnleer®ee HeÀe³eoener keÀ©ve osleele. ceeie&oMe&ve keÀjleele. ns ceeie&oMe&ve keÀoeef®ele Iejer MekeÌ ³ener vemesue.
Mespeejer Jesieȳee peeleer®es, Oecee&®es, YeeDeLee&le, Mespeejer ®eebieues Deensle ³ee®eer ®eewkeÀMeer keÀjC³ee®es nsner SkeÀ ceesþs keÀejCe Deens. Mespeej ®eebieuee
vemesue lej DeeHeCe cegueebvee Mespeejer peeT o sle veener.
3) MeeUe Je efMe#ekeÀ (School & Teacher) :
ceguee®ee kegÀìgbyee yeensjerue p³ee J³ekeÌleerMeer meelel³eeves mebyebOe ³eslees l³eele MeeUe Je MeeUsleerue
efMe#ekeÀ ns DeefleMe³e cenlJee®es nesle.mebmk e=Àleer®³ee DeewHe®eeefjkeÀ Debieeb®eer DeesUKe cegueeme efMe#ekeÀebkeÀ[tve
nesles. cetue Iejer yeesuee³euee efMekeÀues lejer Yee

Page 9

9efMekeÀefJeu³ee peeleele. l³ee®eyejesyej DeY³eemeke´ÀceeJ³ee fleefjkeÌle Dev³e efkeÀleer lejer iees<ìer efMe#ekeÀ l³eeuee
efMekeÀefJeleele. veweflekeÀ lelJes, je<ì^He´sce, meecegoeef³ekeÀ peerJeve, menkeÀe³e&, yebOegYeeJe Jeiewjs MeeUsleerue
efMemle, efMe#ekeÀeb®es mLeeve Fle³eeoeRcegUs cegueebJej ceelee -efHel³ee® ³ee KeeueesKeeue efMe#ekeÀeb®ee DeefOekeÀej
®eeuelees. efJeÐeeLeea DeeHeu³ee efMe#ekeÀeb®es Jele&ve Je efMekeÀJeCe DeeoMe& ceevetve l³eeHe´ceeCes Dee®ejCe
keÀjC³ee®ee He´³elve keÀjlees. efMeJee³e efMe#ekeÀ ns He´efMeef#ele Demeu³eeves cegueebvee keÀe³e ef MekeÀJeeJes Je keÀe³e
efMekeÀJet ve³ees ³ee®esner l³eebvee %eeve Demeles. l³eecegUs cegu³ee®³ee J³eefkeÌlecelJee®³ee pe[CeIe[Ceerle
efMe#ekeÀe®eener Jeeìe Del³eble cenÊJee®ee Demelees. cegueeb®³ee ceveeJej Glke=À<ì mebmkeÀej Ie[efJeC³ee®es
cenÊJee®es keÀe³ e&MeeUe keÀjleele.
4) KesUie[er, meJebie[³eeb®ee mecetn :
meeceeefpekeÀjCee®eer He´efke´À³ee Ie[Jetve DeeCeCeeN³ee Dev³e J³ekeÌleeRle ceguee®es meceJe³emkeÀ efce$e,
jml³eeJej KesUeJe³eeme peceuesues meJebie[er ³eeb®eener menYeeie cenlJee®ee Demelees. ceg uee®eer Jee{ nesle
Demeleevee®e nUtnUt l³ee®ee kebgÀìgbyeeyeensjerue J³ekeÌleeRMeer mebyebOe ³esTve HejmHejeble Deeblejefke´À³ee nesT
ueeieleele. Mespeejerue meceJe³emkeÀ efce$e, jml³eeJej KesUeJe³eeme peceuesues meJebie[er, MeeUsleerue meesyeleer
Jeiewjs J³ekeÌleer keÀUle vekeÀUleHeCes J³ekeÌleerJej meeceeefpekeÀjCee®eer He´efke´À³ee Ie[Jetve DeeCeleele. ns meJe&
meJebie[er meeOeejCeHeCes meceJe³emekeÀ Demeleele. l³eeb®³eele meceeveles®es mebyebOe Demeleele. l³eecegUs
l³eeb®³eeleerue mebyebOeele DeefOeke À ceveceeskeÀUsHeCee Demelees. HejmHejebJej keÀesCelesner ceeveefmekeÀ o[HeCe
vemeles. l³eecegUs meceJe³emkeÀeb®³ee ³ee mecetnele J³ekeÌleer DeeHeu³ee MebkeÀe -kegÀMebkeÀe efveëmebkeÀes®eHeCes
Flejebvee efJe®eejles. p³ee yeeyeeR®eer ceeefnleer kebgÀìgbye eletve Jee efMe#ekeÀebkeÀ[tve efceUle veener leer ceeefnleer DeMee
mecetneletve osC³ee -IesC³ee®ee He´³elve kesÀuee peelees. efJeMesl³ee YetefcekeÀe meekeÀejC³ee®eer leeueerce J³ekeÌleer ³ee mecet nele®e keÀjles. efJeefMe<ì HeefjefmLeleerle keÀmes JeeieeJes
Je keÀmes Jeeiet ve³es ³ee®es Oe[s J³ekeÌleer mJeleb$eefjl³ee ³ee mecetnele®e efiejefJeles. DeeHeu³ee Debie®³ee megHle
MekeÌleeR®ee, iegCeeb®ee DeefJeefceUles. le³eecegUs efle®³ee J³ekeÌleercelJee®³ee pe[CeIe[Ceerle ³ee meceJe³emkeÀ efce$eeb®³ee mecetneb®ee (Peer
groups )HeÀej ceesþe Jeeìe Demelees. kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleer Jee efMe#ekeÀ ³eeb®³eekeÀ[tve efce Ueuesu³ee
ceeefnleerleerue GefCeJee ³ee meceJe³emkeÀeb®³ee mecetneletve Ye©ve efveIeleele. J³ekeÀleeruee meceepee®³ee DeeJe[er -
efveJe[er ueQefiekeÀ Meyoeb®ee JeeHej Je l³eeb®es %eeve, Meyoeb®es efJeefJeOe DeLe&, efJeefJeOe DevegYeJe, íbo, He@À[med,
He@ÀMev e ³eeb®eer ceeefnleer ³ee mecetneletve DeefOekeÀ GÊeceefjl³ee nesles. Iejele J³ekeÌleeruee cee³esves,
DeeHeguekeÀer®³ee veel³eeves JeeieefJeues peeles Je l³ee®³ee iejpee HegjefJeu³ee peeleele. HeCe ³ee mecetneleerue efce$e
SkeÀceskeÀebMeer jesKeþeskeÀHeCe s Jeeieleele. DeeHeu³ee nkeÌkeÀebmeeþer Yeeb[leele. l³ee®eHe´ceeCes ogmeN³eekeÀ[tve
Jemlet efnjeJetve IesC³ee®eener He´³elve keÀjleele. ogmeN³eeb®³ee oesl³eecegUs J³ekeÌleer®³ee `mJe' lJee®eer pe[Ce -Ie[Ce ke ÀjC³eele ne mecetn cenÊJee®ee þjlees. cnCepes
J³ekeÌleer®es meeceeefpekeÀjCe keÀjC³eele ³ee meceJe³emkeÀ meJebie[³eebvee He´l³eskeÀ meceepeele cenlJee®es mLeeve
Demeles.
5) ueeskeÀ efMe#eCee®eer ceeO³eces :
meeceeefpekeÀjCee®³ee Jejerue oesve ceeO³ecee efMeJee³e Deepe®³ee DeeOegefvekeÀ meceepee®³ee
HeeMJe&YetceerJej ueeskeÀefMe#eCee®³ee ceeO³ecee®eener meeceeefpekeÀjCee®eer meeOeves cnCetve efJe®eej keÀjeJee
ueeielees.Deepe®³ee DeeOegefvekeÀ efJekeÀeefmele meceepeele cegêCe, veYeesJeeCeer, otjJeeCeer, ef ®e$eJeeCeer, ef®e$eHeì,
ìsHejskeÀe@[&j, efJnef[Dees ìsHme Fl³eeoer kesÀJeU keÀjceCegkeÀer®eer meeOeves jeefnueer veenerle lej leer ceeefnleer Je
efMe#eCee®eer GÊece meeOeves þjueer Deensle. ³ee meeOeveeb®ee HeefjCeece Del³eble He´YeeJeer Demelees. mLeue,munotes.in

Page 10

10keÀeuee®eer yebOeves ³ee meeOeveebJej He[le veenerle. jespe®³ee Jele&ceeveHe$eeHeemetve les ie´bLeeue³eeleerue
%eevekeÀesMeeHe³e¥le efJeefJeOe #es$eeleerue íeHeerue Jee[dëce³e DeeHeCeeme DeγeeJele ceeefnleer osle Demeles.
HeeM®ele osMeele lej He´ew{eb®es %eevekeÀesMe, cegueeb®es %eevekeÀesMe Je Dev³e GHe³egkeÌle HegmlekesÀ Iejer DemeCes ns
He´Àerpe Jee HeÀesve DemeC³eeFlekesÀ®e cenlJee®es ceeveues peeles Dee@mì^sefue³eele lej ef®e$eJeeCeerves DeewHe®eeefjkeÀ
efMe#eCee®ee HeÀej ceesþe Yeeie J³eeHeuee Deens . DeMee ceeO³eceebletve efJeefJeOe #es$eebleerue le%e efJe®eejJeble,
keÀe³e&keÀlex, meceepemegOeejkeÀ, keÀueekeÀej Jeiewjs Del³eble He´YeeJeerHeCes meeceepeerkeÀjCeeleerue DeeHeuee Jeeìe
G®euele Demelees. SJe{s®e veJns lej peer ceeef nleer HeeuekeÀ efMe#eke À, meJebie[er osGÀ MekeÀle veenerle. l³ee®eer
GCeerJe ner ceeO³eces HeÀej ceesþ³ee He´ceeCeele Ye©ve keÀe{leele. ieefleMeerue meceepeele lej ³ee ceeO³eceeb®es
cenlJe efoJemeWefoJeme DeefOekeÀ®e Jee{le ®eeueuesues Deens.
Hejbleg ³ee ceeO³eceeb®ee Dece³ee& o, Deefve³eb$eerle efve³eespeveefJejefnle JeeHej leesì³ee®ee osKeerue
þjle Deens. efnbmee iegvnsieejer, meJebie keÀjceCetkeÀ, keÀecegkeÀ ¢M³es ³eeb®ee Ye³eeJen HeefjCeece Hes´#ekeÀebJej
efJeMesJ³eefkeÌleJeeoer nesleele. kebgÀìgbyeeleerue, mecegoe³eeleerue megmebJeeo ³eecegUs Oeeske̳eele ³esT MekeÀlees.
ueneveHeCeer®e cegueeb®³ee DeeJe[erefveJe[er efveefM®ele nesleele. l³eeletve®e ceie HeeuekeÀeb® ³ee DeeJe[er efveJe[erMeer
mebIe³ee ceeO³eceebletve ®eebieu³eeyejesyej JeeF&ì®esner efMe#eCe efceUles DeeefCe les®e DeefOekeÀ Iesleues peeles. lesJne ³ee
ceeO³eceeb®ee j®eveelcekeÀ JeeHej keÀmee keÀjeJee ns mebyebefOeleebvee DeeOegefvekeÀ meceepeele SkeÀ DeeJneve®e Deens.
meeceeefpekeÀjCee®³ee DeJemLee / Hee³eN³ee / ìHHes
veJepeele DeYe&keÀeJej meceepee®ee efke´À³eeMeerue meom³e yeveef JeC³ee®eer meeceeefpekeÀjCee®eer peer
He´efke´À³ee Demeles. leer Del³eble iebgleeiegbleer®eer Demeles. ner He´efke´À³ee pevceu³eeHeemetve DeKesjHe³e¥le ®eeuele
jenles. lejerner ueneveHeCeer leer ceesþ³ee Jesieele ®eeueles leMeer efle®eer DeeJeM³ekeÀleener Demeles. efkebÀipeues
[sefJnme ³eebveer cnìu³eeHe´ceeCes ner He´efke´À³ee Del³eble iebgleeiegbleer®eer Demetve leer vescekeÀer keÀMeer nesles ³eeyeeyele
keÀeìskeÀesjHeCes Je meceie´HeCes meebielee ³esle veener. lejerner meceepeMeem$e%e, ceevemeMeem$e%e, pe erJeMeem$e%e
Jeiewjsveer ³ee yeeyele DeeHeueer celes ceeb[ueer Deensle. cetue Jee{le Demeleevee l³ee cegueeJej meceepeeleerue `mJe'
®eer YeeJevee efvecee&Ce nesTve l³ee®es J³eefkeÌlecelJe efJekeÀeme HeeJet ueeieles. l³eeuee meceepeeleerue DeeHeuee
opee&, Y etefcekeÀe ³ee®eer peeCe nesT ueeieles. lees meeceeefpekeÀ He´eCeer yevetve meceepee®ee efke´À³eeMeerue meom³e
neslees. ner meeceeefpekeÀjCee®eer He´efke´À³ee keÀener SkeÀeSkeÀer nesle veener lej l³ee®³ee efJeefJeOe DeJemLee
cnCepes®e Hee³eN³ee (stages )Demeleele. ìe@uekeÀe@ì Heeme&vme ³eebveer meeceeefpekeÀjCee®³ee ®eej DeJemLee
meebefieleu³ee Deensle. l³ee Heg{erue He´ceeCes Deensle. ³ee He´l³eskeÀ DeJemLesle meeceeefpekeÀjCe p³ee®³eeJej nesle
Deens l³eele nesCeeje yeoue mHe<ìHeCes efometve ³eslees.
1)ceewefKekeÀ DeJemLee (The oral stage) :
megHe´efmeOo ceevemeMeem$e%e [e@. efmeieceb[ He´Àe@F&[veer veJepeele yeeuekeÀe®³ee ³ee DeJemLesle megKe
lelJee®eer (Pleasure Principle )DeJemLee cnìues Deens. vegkeÀles®e pevceeme Deeuesues cetue ns
mebieesHeve, mebJeOe&ve Je mebj#eCeemeeþer DeeF&®³ee kegÀMeerle jentve HetCe&le³ee DeeF&Jej efJemebyetve Demeles.
DeeHeu³ee YeesJeleeue®³ee mepeerJe -efvepeeaJe, cetle& -Decetle& JemletbHes#ee DeeHeCe JesieUs Deenesle. ³ee®eer
l³ee®³eele peeCeerJe efvecee&Ce Peeuesue er vemeles. meYeesJeleeue®³ee J³ekeÌleer, l³eeb®es mebyebOe, l³eeb®³eeMeer
JeeieC³ee®³ee HeOoleer ³ee®eer l³eeuee Deefpeyeele peeCeerJe vemeles. l³ee®³eele `mJe' ®eer peeCeerJe efvecee&Ce
Peeuesueer vemeles.munotes.in

Page 11

112) iegoeJemLee (The Anal stage) :
HeCe veJepee le DeYe&keÀe®³ee pewefJekeÀ efJekeÀemee®eer Jeeì®eeue nesT ueeieles leMeer l³eeuee l³ee®³ee
YeesJeleeue®³ee Jemlet, J³ekeÌleer ³eeb®eer megªJeeleerme HegmeìMeer Je veblej mHe<ì peeCeerJe nesT ueeieles. pesve
efHeiesì ³eebveer yeeuekeÀe®³ee 19 ceefnv³eebHe³ e¥le®³ee mene ceeveefmekeÀ DeJemLeeb®es efJeJes®eve kesÀues Deens.
Del³eble He´ejbefYekeÀ DeJemLesle DeeF& peJeU nesles, mleveHeeve keÀjles ³ee®eer Del³eble HegmeìMeer peeCeerJe
cegueeuee nesles. veblej SkeÀe®e efoMeskeÀ[s Heenle jenCes, veblej Flej J³eke Ìleer®es yeesì Jee Flej Jemlet neleele
Oe©ve þsJeCes ³ee efke´À³ee megª nesleele. Hee®eJ³ee -meneJ³ee ceefnv³eele efomeuesueer Jemlet IesCes, HesÀkeÀuesu³ee
Jemlet®³ee cetU peeieskeÀ[s HeenCes ³ee iees<ìer les keÀ© ueeieles. veJeJ³ee Je oneJ³ee ceefnv³eel ec e g u e e u e e
oeKeJetve SKeeoer Jemlet ueHeJetve þsJeueer lejer leer MeesOetve keÀe{C³ee®es %eeve cegueeuee nesT ueeieles.
HebOejeJ³ee les SkeÀesefCemeeJ³ee ceefnv³eeb®³ee keÀeueeJeOeerle ceguee®³ee ceeveefmekeÀ efJekeÀemeeleerue SkeÀ HeÀej ceesþe
ìHHee ieeþ uee peelees. lees cnCepes HetJeer& Heeefnuesu³ee Jemlet lees DeesUKet ueeielees. Flej Jemletb®es JesieUsHeCe,
mJeleb$e DeefmlelJe lees Deelcemeele keÀjlees. ner meeceeefpekeÀjCeeleerue cenÊJee®eer yeeye Deens. DeeF&, yeeyee,
KesUCes, ogOee®eer yeeìueer Je iewjs J³ekeÌleer, Jemletb®³ee He´eflecee l³ee®³ee ceveele le³eej neleele. ³ee Jemlet Jee
J³ekeÌleerefJe³eeyeeyele l³ee®³ee ceveele He´sjCee le³eej n esleele. Goe. ogOee®eer yeeìueer efomelee®e leer IesTve leeW[euee
ueeJeCes, ®eej®eewIeele Demeuesu³ee DeeF&keÀ[s®e PesHeeJeCes, KegUKegUe JeepeJeCes, oej {keÀueCes Jeiewjs.
DeLee&le, J³ekeÌleer Je Jemlet ³eeefJel³ee®³ee ceveele efvecee&Ce nesCeeN³ee Jele&veefJeJ³ee ceefnv³eebHe³e¥le cegueeuee HetJeea Heeefnuesueer J³ekeÌleer Jee Jemlet ³eeb®eer mce=leer nseT ueeieles Je l³ee Jemletbvee
DeesUKet ueeielees. cnCepes®e l³eeuee Flej HeoeLee¥®³ee mJeleb$e DeefmlelJee®eer peeCeerJe efvecee&Ce nesles Je l³ee
JemletmebyebOeer Jele&veefJener l³ee®eer DeJemLee l³eeuee JeUCe ueeJeC ³eemeeþer cenlJee®eer Demeles. meeOeejCeHeCes leerve Jecetue Peeues keÀer l³eeves ceuecet$e efJemepe&veeyeeyele mJeleë®e keÀeUpeer IesCes DeeF& Jee Flej J³ekeÌleeR®³ee
JeeieC³eeuee He´eflemeeo osCes ³eeyeeyele peeCeerJeHetJe&keÀ He´³elve kesÀues pe eleele. SketÀCe l³eeb®³ee Jele&veeuee efoMe
efoueer peeles. lemes®e l³ee®³eekeÀ[tve DeHesef#ele Jele&ve ve Peeu³eeme l³eeuee jeies YejCes, ceejCes ³ee efMe#ee
efou³ee peeleele. cnCepes ³ee DeJemLesle l³eeuee JemletefmLeleer®eer peeCeerJe nesT ueeieles. HeÀ e@F&[ ³eebveer
³eeyeeyele kesÀuesu³ee efJeMuespeeles. l³eeuee JemletefmLeleer®eer nUtnUt peeCeerJe nesGÀ ueeieles. Flej J³ekeÌleerMeer lees efceUlespegUles nesT
ueeielees. yeesiee[&me ³eebveer ³ee DeJemLesle nesCeejer JemletefmLeleer®eer peeCeerJe ne®e meeceeefpekeÀjCee®ee ieeYee
ceeveuee Deens.
3) Fef[Heme DeJemLee (oedipal stage) :
meeOeejCeleë Je³ee®³ee ®eewL³ee Je(The oedipal stage )ceeveuee peelees. ³ee keÀeUe®³ee meg©Jeeleeruee®e mJeleë yeoue®eer l³eeuee
peeCeerJe efvecee&Ce nesle peeles. efuebieYesoe®³ee peeefCeJesyejesyej®e Flej J³ekeÌleer ³ee DeeHeu³eeHes#ee Jesieȳee
Deensle DeeHeCe JesieUs Deme tve DeeHeCeeme mJeleb$e DeefmlelJe Deens. ³eeyeeyele l³ee®³ee iegbleeiegbleer®³ee keÀuHevee
le³eej neleele.
Hee®e-mene JeceeCemes ³eeb®³eeMeer cnCepes l³ee®³ee yee¿e peie eMeer ve mebHeCeeN³ee mebHekeÀe¥®eer me©Jeele nesles. l³ee®es `mJe'munotes.in

Page 12

12efkebÀJee `Deelce' ³eeb®³ee efJekeÀemeeuee cnCepes®e J³eefkeÌlecelJee®³ee efJekeÀemeeuee Del³eble peesje®eer ®eeuevee
efceUles. Iejer DeeF& -Je[erue `ceePee jepee' efkebÀJee `ceePeer iegCee ®eer ue#ceer' Demes cnCele Demeues lejer yeensj
`veeuee³ekeÀ' `DeJeomee' `yesMejce' DeMeerner efJeMesDeeblejefke´À³ee Ie[tve ³esleele. l³eeletve®e l³eeuee DeeHeCe keÀmes Deenesle ³ee®eer peeC eerJe efvecee&Ce nesT ueeieles.
mJeleëyeoue®eer SkeÀ He´eflecee l³ee®³ee ceveele le³eej nesT ueeieles.
`mJe' efkebÀJee `Deelcee' ner meeceeefpekeÀ Deeblejefke´À³es®eer efveefce&leer Demeles. `mJe' IesTve®e J³ekeÌleer
pevceeme ³esle vemeles. peer. S®e. ceer[ ³eebveer cenìu³eeHe´ceeCes `mJe' mJe©He mebHetCe&le³ee meeceeefpekeÀ
Demeles. `mJe' mebkeÀuHeves®ee efJekeÀeme ne®e KeN³ee DeLee&ves meeceeefpekeÀjCee®ee ieeYee Deens.
Deeblejefke´À³esletve®e ne efJekeÀeme meeOele Demelees. ³eeyeeyele YeeDeeblejefke´À³ee DeefOekeÀ He´YeeJeer nesleele. Flejeb®es efJe®eej DeeJe[er efveJe[er, celes, YeeJevee cegueeuee mecepeles.
l³ee®eHe´ceeCes lesner DeeHeuee efJe®eej J³ekeÌle keÀ© ueeieles. l³eecegUs lesner DeeHeuee efJe ®eej J³ekeÌle keÀ©
ueeieles. l³eecegUs `mJe' ®³ee efJekeÀemeeuee DeefOekeÀ Jesie efceUlees. meeceeefpekeÀ efve³eceeb®es %eevener l³eeuee ³ee
YeemJeerkeÀejeJ³eele Je l³ee keÀMee Heej Hee[eJ³eele ³eeyeÎue®eer keÀuHevee les Deelcemeele keÀjles. ceer, ceuee, ceePes
³eemeejK³ee Meyoebletve les mJeleë efJe³ee DeJemLesle `mJe' lJee®eer peeCeerJe keÀMeer efJeke Àefmele nesle peeles ³ee yeeyele keÀener veeceJeble
meceepeMeem$e%eebveer, ceevemeMeem$e%eebveer efmeOoeble ceeb[ues Deensle.
(De) meer. S®e. ketÀues ³eeb®ee `mJe' He´efleefyebye oHe&Cee®ee efmeOoeble ë
p³eeHe´ceeCes oHe&Ceele cnCepes DeejMeele DeeHeCee keÀmes efomelees. ns Heenlees. l³eeHe´ceeCes cegues Flejeb®ee
DeejMeemeejKee GHe³eesie keÀjleele. DeeHeu³ee Jele&veeyeeyele Flej J³ekeÌleeRkeÀ[tve ®eebieu³ee -JeeF&ì, ³eesi³e
-De³eesi³e Jeiewjs keÀe³e He´efleefke´À³ee nesleele. l³ee DepeceeJeleele. l³eeJ e©ve DeeHeCe keÀesCel³ee He´keÀej®es
Jele&ve keÀjeJes, keÀesCel³ee YetefcekeÀe Heej Hee[eJ³eele ³eeyeeyele efveCe&³e Iesleele. Leesjeceesþîeeb®³ee cegueeuee
Deeoj, ceeve cejeyele efceUle peelees. l³eecegUs les mJeleëuee ceesþs mecepeles. lej iejeryee®³ee cegueeuee
HeoesHeoer DeJeceeveerle kesÀues peeles. lesJne les mJeleëuee leg®í mecepeles. DeMee He´keÀejs DeeHeCeebkeÀ[s
ogmeN³ee®³ee vepejsves Heenele cegueeb®³ee efþkeÀeCeer `mJe'lJee®eer efveefce&leer nesle Demes ketÀues ³eebveer He´efleHe´eove
kesÀues D eens.
(ye) pee@pe& nye&ì& ceer[ `YetefcekeÀe' meekeÀejCes yeeyele®es efJe®eej ë
peepe& nye&ì& ceer[ ³eeb®³ee celes, meeceeefpekeÀ Deeblejefke´À³eebcegUs ceguee®³ee þe³eer mJeleë®eer peeCeerJe
efvecee&Ce nesles. meeceeefpekeÀjCee®³ee He´ejbefYekeÀ Deme mLesHeemetve cetue nUtnUt mebHekeÀe&le ³esCeeN³ee Flejeb®³ee
cnCepes DeeF&, Je[erue, YeeT, leeF&, Mespeejer Jeiewjs He´ceeCes nUtnUt Jeeiet ueeieles. l³eeb®³ee YetefcekeÀe
mJeerkeÀe©ve Heej Hee[leevee mJeleëkeÀ[s Jemlegefve<þHeCes Heenles. ³eeletve®e l³ee® eer mJelJee®eer peeCeerJe
efJekeÀefmele nesle peeles. Goe. ueneve cetues YeelegkeÀueer®ee KesU KesUleevee DeeF&, yeeyee, keÀeketÀ, leeF&,
[e@keÌìj, Heesmìceve Jeiewjs YetefcekeÀe meekeÀejleele.
(keÀ) efmeieceb[ He´Àe@F&[ ³eeb®eer `Denb' (Ego) :
HeÀ@eF&[® ³ee celes, cetue DeeHeu³ee ceelee -efHel³ee®es Jele&ve He´ceeCe ceevetve lemes JeeieC³ee®ee He´³elve
keÀjles. keÀesCeles Jele&ve ®eebieues Je keÀesCeles Jele&ve JeeF&ì ³eeyeoue ceelee -efHel³eeb®eer He´ceeCes Demeleele. leer®e
He´ceeCes cegueeb®³ee J³eefkeÌl ecelJee®³ee pe[Ce -Ie[Ceerle þmeJeueer peeleele. ³ee He´efke´À³esletve ceguee®ee Denb
(Ego) efvecee&Ce nesle peelees. ceelee -efHel³ee®³ee He´eceeefCekeÀ Jele&vee®³ee keÀuHevee ³ee MesJeìer meceepee®³ee®emunotes.in

Page 13

13Demeleele. DeMee He´keÀejs cetue meceepee®³ee meeceee fpekeÀ efve³eceveebvee meeceeefpekeÀjCee®³ee He´efke´À³esves
Deelcemeele keÀjerle Demeles.
4) Heewieb[eJemLee (Adolescent stage) ë
³ee DeJemLesleerue cetues meeOeejCeleë 13 les 18 JekeÀener He´ceeCeele mJeleb$e Peeuesueer cegues meceepeele mJeleb$e Jeeiet ueeieleele. HeCe lees HetCe&HeCes mJeleb$e
vemeu³eeves l³eeb®³ee ceveele ieeWOeU G[euesuee Demelees. SkeÀerkeÀ[s SKeeÐee yeeyeleerle mJeleb$e efveCe&³e I³eeJee
Demes Jeeìle Demeues lejer l³eebvee Flejeb ®³ee efJeMes³ee®e keÀeUele l³eeb®³eele MeejerefjkeÀ yeoue Jesieeves nesle Demeleevee l³eeb®³eele uewefiebkeÀ peeefCeJee
efvecee&Ce nesleele. l³eebvee efYevve efuebieer J³ekeÌleeryeÎue DeekeÀDel³eble mebJesoveMeerue nesles. l³eele mJeHveeUtHeCee ³eslees. Iejeyeensj®³ee peieeMeer l³eeb®³ee yee{l³ee
mebHekeÀe&letve®e DeeHeCe keÀesCe JneJes? keÀesCeemeejKeer Jele&CetkeÀ keÀjeJeer? DeMee DeveskeÀ He´Mv eeb®ee iebglee
l³eeb®³ee ceveele efvecee&Ce neslees. DeMee JesUer l³eeb®³eeleerue ne pewefJekeÀ, ceeveefmekeÀ yeoue l³ee®³ee
meceepeerkeÀjCeleerue cenlJee®ee Yeeie Demelees. ³ee JesUsme l³eeuee YeeJeefvekeÀ, ceeveefmekeÀ ieeWOeUeletve
meceleesue meeOeC³e emeeþer Je[erueOeeN³eeb®eer Jee efMe#ekeÀ, Hegjsefnle Jeiewjs Dev³e ceeie&oMe&keÀeb®es meene³³e
ceewefuekeÀ þjles. ueeskeÀ©{er, ueeskeÀveerleer, keÀe³eos ³eeb®es Heeueve keÀjC³eeleerue ieebYeer³e& l³eeuee He[les.
l³ee®³ee Jele&vee®e He´YeeJeer efve³eb$eCe ³ee meeceeefpekeÀ efve³eceveecegUs nesGÀ ueeieles. Flejebvee o=ef<ìkeÀesCe Je
l³ee®ee ¢ef<ìkeÀesCe ³eele keÀceeueer®eer SkeÀ©Helee efvecee&Ce nesles. meceepee®³ee DeefYeJe=Êeer, DeeJe[erefveJe[er
³ee®es l³eeuee %eeve nesTve keÀmes JeeieeJes keÀmes Jeeeiet ve³es ³ee yeeyeer lees Deelcemeele keÀjlees. meodmeodefJeJeskeÀ
yegOoer®eer l³ee®³ee þe³eer efveefce&leer nesTve l³eeDeeOeejs ®egkeÀu³ee iees<ìeRyeodue l³eeuee JeeF&ì JeeìCes,
Mejceu³eemeejKes nesCes ns efometve ³esles. cenCepes DeeoMe& mJe©Hee®³ee `mJe' ®eer efveefce&leer ³ee
meceepeerkeÀjCeeves nesles. meceepee®ee lees efke´À³eeMeerue meom³e neslees.
meeceeefpekeÀjCee®³ee ³ee DeJemLeeble®e meeceefpekeÀjCee®eer He´efke´À³ee HetCe& nesles Demes veener.
yeeu³eeJemLee, efkeÀMeesjeJemLee ³ee keÀeUele mece epeerkeÀjCee®eer He´efke´À³ee ceesþ³ee He´ceeCeele nesle Demeueer
lejer He´ew{eJemLee, Je=OoeJemLee ³ee DeJemLesle ceeveJeer J³ekeÀleer®³ee J³eefkeÌlecelJee®eer pe[CeIe[Ce ®eeuet®e
Demeles.
1.3 mJelJe DeeefCe meeceeefpekeÀjCe (THE SELF AND
SOCIALISATION)
He´mleeJevee (INTRODUCTION)
meeceeefpekeÀjCe He´efke´À³esle `mJelJe' peeefCeJes®³ee efveefce&leeruee cenlJe efoues peeles. meeceeefpekeÀjCe
He´efke´À³esÜejs mJelJe keÀmes efvecee&Ce kesÀues peeles. meJe&meeOeejCeHeCes Demes cnìues peeles keÀer, ceveg<³e DeeefCe
Flej ceeveJesÊej He´eCeer ³eeleerue megmHe<ì Yeso cnCepes ceeveJeer He´C³eele Demeuesueer `mJelJe' peeCeerJe Flej
He´eC³eele Dee{Ule veener. ceie DeeHeue³eeHeg{s Demee He´Mve GYee jenlees keÀer, `mJelJe' cnCepes keÀe³e?
DeeefCe les keÀmes He´eHle kesÀues peeles? Deepe lejer meJe&meeOeejCeHeCes mJelJee®³ee mJe©Heeyeeyele efJeOeeveebceO³es
celewke̳e Deens. Hejblet mJelJee®³ee DeY³eemee®³ee ceeiee&yeeyele cee$e efJeefJeOe DeY³eemekeÀeb®³ee ieìele keÀener
celeYeso Demesue lejer `mJelJe' ner mebkeÀuHev ee Deepe meJe&ceev³e Deens.munotes.in

Page 14

14mJelJe DeeefCe meeceeefpekeÀjCe (THE SELF AND SOCIALISATION)
mJelJe mebkeÀuHevee (Self concept)
mJelJe DeLe& Je J³eeK³ee (Meaning & Definition of Development of self)
DeeHeCe keÀesCe Deenesle? ³eeyeeyele DeeHeueer keÀuHevee cn Cepes `mJe' mebkeÀuHevee efkebÀJee `mJelJe
mebkeÀuHevee' nes³e. DeeHeu³ee mJeleë yeeyele®³ee keÀuHevee ³ee mJe -mebkeÀuHeves®ee SkeÀ Yeeie Demeleele.
mJelJee®ee DeLe& DeeHeu³ee ue#eele ³esC³eemeeþer `mJelJe' ³ee mebkeÀuHeves®³ee keÀener J³eeK³eeb®ee De eHeCe ³ee
efþkeÀeCeer Dee{eJee IesT ³ee.
1) He´e. DeefuJeve Sued. yejì^eb[ ë -’Deelceefve<þ ¢<ìerkeÀesveeletve efJe®eej keÀjeJe³ee®ee Peeu³eeme Demes
cenCelee ³esF&ue keÀer, `mJelJe' cnCepes mJele뮳ee DeefmlelJee®eer peeefCeJe DeeefCe Flej J³ekeÌleer®³e e
J³eefkeÌlecelJeeHes#ee DeeHeCe keÀmes JesieUs Deenesle ³eeb®eerner peeCeerJe nes³e“.mJelJee®³ee DeefmlelJee®eer
peeefCeJe J³ekeÌleer ceer, ceuee, ceeP³ee (I, Me, My) ³ee meJe&veeceeÜejs J³ekeÌle keÀjleele.
2) He´e. [yu³eg. S. De@u[jmeve DeeefCe SHeÀ. ye er. Heeke&Àj ë -’mJelJe cnCepes FlejebMeer DeeHeu³ee
nesCeeN³ee Deeblejefke´À³eebyeeyele DeeHeu³ee efJekeÀefmele Peeuesu³ee YeeJeveeb®eer DeJemLee nes³e“.
3) n@jer Sced. pee@vemeve ë -’SKeeÐee J³ekeÌleer®³ee mJele뮳ee J³ekeÌleer®³ee mJele뮳ee J³eefkeÌl ecelJee®es
He´efleefveOeerlJe keÀjCeeN³ee Jemletb®es efkebÀJee nsletb®es DeelcemeeleerkeÀjCe keÀjCes cnCepes `mJelJe' nes³e“.
mJelJee®ee efJekeÀeme nesC³eemeeþer cegueeb®³ee Flej J³ekeÌleerMeer Deeblejefke´À³ee nesCes HeÀej cenlJee®es
Demeles. ueneve cet ue DeelcekeWÀo´er Demeles. les l³ee®³ee®e efJeMJeele iegjHeÀìuesues Demeles. cetue Je l³ee®³ee
mJele뮳ee iejpee ³ee oesve iees<ìeRvee l³ee efJeMJeele He´eOeev³e Demeles. DeeHeu³ee iejpeeb®³ee HetleeAmeeþer les
DeeF&Jej Je Dev³e kegÀìgbyeer³eebJej DeJeueby etve Demeles. HeCe l³ee®es FlejebMeer ³esCeejs mebyebOe ns MeejerefjkeÀ
HeeleUerJej®es Demeleele. l³ee®³ee iejpee JesUesJesUer HegN³ee kesÀu³ee peeleele. ceeCemes l³ee®³ee lewveeleerme
npej Demeleele DeeefCe cetue kegÀìbgyeer³eeJej ngketÀcele ®eeueefJeles. ³ee DeJemLesle efvejeMee, JewHeÀu³e ³ee®ee
DevegYeJe®e ceguee®³ee Jeeìîeeuee ³esle veener. efkebÀyengvee lees ³esT efouee peele veener. l³ee®eer YetkeÀ, leneve,
PeesHe Fl³eeoeR®eer keÀeìskeÀesjHeCes keÀeUpeer IesC³eele ³esles.
Hejbleg ner HeefjefmLeleer keÀe³ece efìketÀve jeneve veener. leerle yeoue nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. nUt
nUt cegueeuee JesieUs DevegYeJe ³eeJe³eeme ueeieleele. l³eeves ceeielee #eCeer®e KeeCes efceUle veener. l³eeves
j[lee#eCeer®e DeeF& Je Dev³e ceeCemes neleeleerue keÀeces mees[ tve vesnceer®e l³eeuee G®eueC³eeme OeeJele
veenerle. ³ee®eer l³eeuee peeCeerJe nesles. ceie cetue YeesJeleeue®³ee efJeMJee®ee MeesOe I³eeJe³eeme ueeieles Je l³ee
DevegYeJeeletve l³eeuee KeN³ee efJeMJee®eer cnCepes p³eele l³eeuee jeneJe³ee®es Deens l³ee®eer keÀuHevee ³eeJe³eeme
ueeieles. l³ee efJeMJeele DeeHeu³eeyejesyej Dev³e ceeCemesner jenleele. l³eeb®eener DeeHeCe efJe®eej kesÀuee
Heeefnpes. l³eeb®³eeMeer pegUles Iesleues Heeefnpes ³ee®eer cegueeuee peeCeerJe JneJe³eeme ueeieles. l³eebvee KetkeÀ©ve J e l³eeb®³ee keÀueeves Jeeietve DeeHeu³eeueener megKe efceUsue ns cegueeuee ³eLeeJekeÀeMe mHe<ì JneJe³eeme
ueeieles.
DeMeer peeCeerJe nesle Demeleevee ceguee®eer DeelcekeWÀêer Je=Êeer efJejIeUt ueeieles. les ogmeN³eeb®ee
efJe®eej keÀjeJe³eeme efMekeÀles. cnCepes®e DeeHeue³eeyeÎue Flejebvee keÀe³e Jeeìles efkebÀJee keÀe³e Jeeìsue ³ee®ee
efJe®eej keÀ© ueeieles. Deelee les mJeleëkeÀ[s DeeHeu³ee ¢<ìerkeÀesveeletve ve Heenlee Flejeb®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve
HeeneJe³eeme ueeieles Je l³ee®eer DeelceHe´eflecee Ie[le s. DeMeer DeelceHe´eflecee Ie[C³eemeeþer J³ekeÌleerves FlejebMeermunotes.in

Page 15

15Deeblejefke´À³ee keÀjCes Je l³eeb®³ee efJe®eejebvee Je celeebvee cenlJe osCes HeÀej cenlJee®es Demeles. DeeHeCe ngMeej
Deenesle. mebgoj Deenesle, Gb®e Deenesle efkebÀJee Kegpes Deenesle. ns ceeCemeebvee Flejeb®³ee ceoveerves J³ekeÌleeruee
`DeelceMeesOe' nesle Demelees. Flejeb®³ee mJelJee®ee efJekeÀeme nesCes.
meer. S®e. ketÀues ³eeb®eer mJe He´efleefyebye oHe&Cee®eer keÀuHevee (C. H. COOLEY)
DecesefjkesÀve meceepeMeem$e%e meer. S®e. ketÀue s ³eebveer mJele뮳ee cegueeb®³ee Jele&CegkeÀer®es efvejer#eCe
keÀ©ve `mJe'lJee®³ee efJekeÀemeeyeÎue keÀener cetueYetle efJe®eej ceeb[ues. cegues FlejebkeÀ[s DeeHeu³ee Jele&vee®ee
Deejmee ³ee ¢<ìerves Heenleele. DeeHeCe keÀmes efomelees? ®eebieueskeÀer Jee F&ì, lejlejerle keÀer ieyeeUie´bLeer ns
pemes DeejMeele Heentve þjJelees Je l³eevegmeej DeeHeu³eele HesÀjHeÀej keÀjlees. l³ee®eHe´ceeCes cetues Flejebvee
Deejmee ceeveleele Je l³eeb®³eekeÀ[tve DeeHeu³ee Jele&vee®³ee He´efleefke´À³ee DepeceeJeleele. l³ee De eOeejs DeeHeues
JeeieCes ³eesi³e -De³eesi³e KeHeCeejs -veKeHeCeejs, ®eebieues -JeeF&ì, ue#eCeer³e -ogue&#eCeer³e Jeiewjs®ee
efveCe&³e les mJeleë IesGÀ ueeieleele. ³eeletve®e les mJeleë®es cetu³eceeHeve keÀ© ueeieleele l³eevegmeej DeeHeCe
keÀesCel³ee He ´keÀej®es Jele&ve keÀjeJes Je keÀesCeleer YetefcekeÀe Heej Hee[eJeer ³ee®³ee peeCeerJee l³eeb®³ee þe³eer efvecee&Ce
nesleele. Deieoer He´ejbefYekeÀ DeJemLesle cetues j[tve DeeHeu³ee DeeF&uee DeeHeu³ee DeefmlelJee®eer peeCeerJe
keÀ©ve osleele. yeeUeuee keÀ e³e nJes, keÀe³e Peeues ³eekeÀ[s DeeF& -Je[erue Jeiewjs ue#e osleele. l³ee®e
He´ceeCes KesUleevee, ieHHee ceejleevee Jee Flej He´keÀej®es Jele&ve keÀjleevee cegues j[Ces, ceesþe DeeJeepe keÀjCes,
ceesþîeeves yeesueCes Jeiewjs ceeiee¥veer Flejeb®es DeeHeCe ebkeÀ[s ue#e JesOetve IesC³ee®ee He´³elve keÀjleele. DeeHeu³ee
Jele&vee®eer He´efke´À³ee keÀe³e nesles ns DeepeceeJeleele. DeMeeHe´keÀejs DeeHeCeekeÀ[s ogmeN³eeb®³ee vepejsle Heenele
J³ekeÌleer®³ee þe³eer mJelJee®eer efveefce&leer Je efJekeÀeme neslees.
DeMeeHe´keÀejs mJelJee®ee efJekeÀeme ne Deeblejefke´À³esletve efJeMesmeejK³ee He´eLeefcekeÀ mecetneletve neslees. l³ee®³ee Jele&CetkeÀerefJeDeepeceeJelees. leÜle Fl ejeb®³ee Jele&veeyeÎue l³ee®³eener ceveele He´efleefke´À³ee le³eej nesleele. DeMee He´keÀejs
mJeleë®es He´efleefyebye Flejeb®³ee He´efke´À³eelcekeÀ DeejMeele HeeneCes (Looking Glass self) ®eer He´efke´À³ee
meelel³eeves ®eeuele Demeles Je mJelJee®ee efJekeÀ eme nesle peelees.
pee@pe& nye&ì& ceer[ G. H. Mead ³eeb®eer YetefcekeÀe meekeÀejCes yeeyel e®es efJe®eej
pes. S®e. ceer[ ³ee efMekeÀeiees efJeÎeHeerþe®³ee lelJe%e Je ceevemeMeem$e%eeves YetefcekeÀe meekeÀejCes
yeeyele efkebÀJee mJelJe yeeyele efJe®eej c eeb[leebvee meeceeefpekeÀ Deeblejefke´À³eecegUs J³ekeÌleeruee mJeleë®eer peeCeerJe
efvecee&Ce nesles Demes cnìues Deens. meeceeefpekeÀjCee®³ee He´ejbefYekeÀ DeJemLesHeemetve cetue nUtnUt Flejeb®³ee
He´ceeCes mJeleë JeeieC³ee®ee He´³elve keÀ© ueeieles. ns F lej cnCepes l³ee®es DeeF& -Je[erue, peJeU®es
veelesJeeF&keÀ DeeefCe MesJeìer l³ee®³ee He´l³e#e Deiej DeHe´l³e#e mebHekeÀe&le ³esCeeN³ee Dev³e efkeÀleerlejer J³ekeÌleer
nesle. cnCepes lees Flejeb®³ee YetefcekeÀe mJeerkeÀe©ve l³ee meekeÀejC³ee®³ee (Role pla ying) He´³elve
keÀjlees. ³ee®eyejesyej ³ee YetefcekeÀe meekeÀejleevee Flejeb®³ee vepejsletve cetue mJeleëkeÀ[s Jemleg efve<þHeCes
Heenles. ³eeletve®e l³ee®eer mJelJee®eer peeCeerJe efJekeÀefmele nesle peeles. Goe. ueneve cetue yeengueerMeer
KesUleebvee yee nguee -yeengueer®eer ueives ueeJeleevee Jee YelegkeÀueer®ee KesU KesUleevee mJeleë DeeF&, yeeyee,
leeF&, oeoe, veJeje, yee³ekeÀes, Yeìpeer Jeiewjs®³ee YetefcekeÀe meekeÀejleele. DeLee&le ³ee Flejeb®³ee YetefcekeÀe
peieele Demeleevee cegueeuee `keÀener Fl ej' ns Del³eble cenlJee®es (significant others) Jeeìleele.
Goe. DeeF&, Je[erue, oeoe, leeF& Jeiewjs.munotes.in

Page 16

16DeMeeHe´keÀejs `veJepeele' DeYe&keÀ p³eeuee meg©Jeeleerme DeeHeCe Je DeeF& ³eele HeÀjkeÀ keÀjlee ³esle
vemelees. l³eeuee veblej DeeF& Je DeeHeCe Je[erue -DeeF& -DeeHeCe Demee Yeso keÀjlee ³esT ueeielees. veblej
Flej k³ekeÌleer Je mJeleë ³eeleerue ceer meg#ceHeCes peeCeJelees. HeCe cetue SJe{³eeJej®e Leebyele veener. lej
Flejeb®³ee YetefcekeÀe meekeÀejC³ee®ee He´³elve osKeerue keÀ© ueeieles. ³ee yeeyele l³eeuee Yeemene³³e nesles. DeMee ³ee YetefcekeÀe peieleevee l³ee®es YetefcekeÀeb®es #es$e Del³eble J³eeHekeÀ nesles. meceepeeleerue
DemebK³e ueeskeÀeb®³ee meceev³eeke=Àle YetefcekeÀe (The Generalised other) meekeÀejC³ee®ee He´³elve
cetue keÀ© ueeieles. ³ee YetefcekeÀe meekeÀejC³ee®³ee He´efke´À³esle cetue DeeHeu³ee Jele&veeyeÎue Flejeb®³ee keÀe³e
He´efleefke´À³ee nesleerue, Flej ueeskeÀ keÀe³e cnCeleerue ³eeb®eener efJe®eej keÀjle Demeles. ³ee®ee l³ee®³ee
Jele&veeJej efveefM®ele HeefjCee ce neslees. DeMeeHe´keÀejs Flejeb®³ee YetefcekeÀe meekeÀejC³ee®³ee He´efke´À³esletve
J³ekeÌleeruee mJeleë®eer Je meceepee®eer DeesUKe nesles. meceepee®³ee DeefYeJe=Êeer, DeeJe[er efveJe[er ³ee®es l³eeuee
%eeve IesGÀve keÀmes JeeieeJes DeeefCe keÀmes Jeeiet ve³es ³eeyeÎue®³ee peeefCeJee lees Deelcemeele keÀjlees. ³eeletve®e
l³ee®³ee mJelJee®ee efJekeÀeme nesTve lees meceepee®ee efke´À³eeMeerue meom³e neslees.
meejebMe (Summary) :
J³ekeÌleer, efle®eer mJelJeHe´eHleer Je l³eele meeceeefpekeÀjCee®eer Yetefcek eÀe ³ee efleIeeb®³ee
HejmHejmebyebOeeJej mJelJee®ee efJe®eej ceeb[uee peelees. J³ekeÌleer ne peerJeMeem$eer³e ¢<ìerves efJe®eej keÀjlee
SkeÀ mepeerJe He´eCeer Demetve J³ekeÌleer®es J³ekeÌleercelJe Ie[efJeC³eele peerJeMeem$eer³e IeìkeÀe®es ceesþs ³eesieoeve
Deens. mJelJee®eer He´eHleer efJekeÀeme keÀmee neslees ns DeveskeÀ efJe®eejJebleeveer DeeHeu³ee efme×ebleele meebefieleues
Deens. meeceeefpekeÀjCeele efMe#eCe He´efke´À³es®es keÀe³e cenlJe Deens? ³eeletve J³eefkeÌlelJeele keÀesCeles yeoue
Ie[tve ³esleele? ogmeN³ee®³ee ceveeleerue mJe yeÎue®³ee DeeHeu³ee keÀe³e keÀuHevee Deensle? Fl³eeoer
Lees[ke̳eele ceeefnleer efceUefJelee ³esles.
1.4DeHesef#ele meeceeefpekeÀerkeÀjCe (ANTICIPATORY
SOCIALIZATION)
meceepeeceO³es jenle Demeleevee mJeleëceO³es yeoue Ie[J etve DeeCeCes DeeefCe mJeleëceO³es efJekeÀeme
Ie[Jetve DeeCeCes ns keÀe³ex J³ekeÌleer®³ee pevceeHeemetve les ce=l³egHe³e¥le DeKeb[HeCes ®eeuet Demeles. ceeveJeer
peerJeveke´Àceele DeveskeÀ JesUe Heg{erue oesve leNns®es meeceeefpekeÀjCe nesle Demeles.1) De Hesef#ele meeceeefpekeÀ
DeeefCe 2) Hegve&meeceeefpekeÀjCe nes³e.
meceepeeleerue keÀener J³ekeÌleer DeieesojHeemetve l³eebvee keÀe³e keÀje³e®es Deens les þjefJeleele veblej les
l³eeb®eer mebHetCe& keÀewcee³ee&JemLee efkebÀJee He´ew{HeGoe. keÀener J³ekeÌleer l³eeb®ee mebHetCe& JesU ve=l³e efMekeÀC³eele IeeueefJeleele. lej keÀener meJe& JesU efke´ÀkesÀì®es
Oe[s IesC³eele IeeueefJeleele keÀener peCe Jeef[ueesHeeefpe&le J³eJemee³e Heg{s ®e euet þsJeC³eemeeþer ceneefJeÐeeue³eerve
efMe#eCe Iesle -Iesle Jeef[ueebyejesyej®es keÀece keÀ© ueeieleele. DeeefCe YefJe<³eele J³eJemee³e meebYeeUC³eemeeþer
mJeleëceO³es DeelceefJeMJeeme efvecee&Ce keÀjleele. DeMee leNnsves mJeleë®es YefJeleJ³e IeeueefJeC ³eemeeþer le³eej
keÀjC³eeuee `DeHesef#ele meeceeefpekeÀjCe' cnìues peeles.
DeHesef#ele ³ee®ee DeLe& meeceeefpekeÀjCee®eer DeMeer He´efke´À³ee p³eele YeefJe<³eeleerue YetefcekeÀebmeeþer
J³ekeÌleer mejeJe keÀjerle Demeles. lemes®e YeefJe<³eeleerue J³eJ emee³e DeeefCe meeceeefpekeÀ mebyebOeebmeeþernermunotes.in

Page 17

17mJeleëuee le³eej keÀjerle Demeles. SKeeoer mebmke=Àleer keÀe³e&#ecelesves keÀe³e& keÀjerle Demeles. DeeefCe DeMee
J³ekeÌleer mebmke=Àleer®³ee ceevekeÀebvee, cetu³eebvee DeeefCe Jele&veeuee DeeOeer®e mecepetv eI e s l e e l e .
ceeiemeuesu³ee meceepeeleerue DeveskeÀ cegues keÀewìgbefyekeÀ J³eJemee³eeleerue keÀewMeu³es, efvejer#eCe DeeefCe
mejeJeeÜejs meg©JeeleerHeemetve®e efMekeÀle Demeleele. cnCepes®e leer YeefJe<³eemeeþer mJeleëuee le³eej keÀjle
Demeleele.
SketÀCe Dee³eg<³ee®ee efJe®eej kesÀuee lej ueeskeÀeb®³ee ¢ef<ìkeÀesveele, cegu³eele DeeefCe mJeleë
efJeDevegYeJe Iesleele.
He´ew{Je³eele nesCee js yeoue cebo ieleerves DeeefCe legkeÀ[³ee legkeÀ[³eeves nesleele. HeCe keÀener yeoue
cee$e cetueYetle®e Demeleele. DeeefCe les Jesieeves nesleele. efJeMesDemeuesues Dee³eg<³e mees[tve ogmeN³ee He´keÀej® es Dee³eg<³e peiet ueeieles keÀer pes Heefnu³eeHes#ee Del³eble JesieUs
Demeles. ³eemebyebOeer SkeÀ cenlJee®es GoenjCe cnCepes Hegve&meeceeefpekeÀjCee®³ee He´³elveele HetJeea®³ee meJe&
Ie[uesu³ee Ieìvee efJemeje³euee ueeJeues peeles. (yes´veJee@efMebie) ³ee ®eHe´ceeCes iegvnsieejeb®es HegveJe&meve DeeefCe
HeeHeer ueeskeÀebvee Hegvne Oecee&le meeceeJetve IesCes, ner DeMeer®e He´efke´À³ee Deens. DeMee He´keÀjCeebceO³es cegUeHeemetve
JesieUer J³ekeÌleer yeveefJeCes DeeefCe YetlekeÀeUemeemetve efJeueie keÀjCes, ne nslet Demelees. keÀener J³eeJemeeef³ekeÀ
YetefcekesÀle Deeletve DeeefCe yeens©ve meeceeefpekeÀjCee®eer DeeefCe He´efMe#eCee®eer iejpe Demeles. ³eeuee®e
Hegve&meeceeefpekeÀjCe cnìues peeles. efKe´mleer Oece&ieg© efkebÀJee veve ³eeb®eer HeejbHeefjkeÀ Yet efcekeÀe DeMeer Demeles
keÀer, veJ³ee Oecee&He´ceeCes peerJeve peielee ³eeJes DeeefCe Oeeefce&keÀ mesJeebcegUs pegves Dee³eg<³e ef Jemejues peeJes.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee (check your progress)
1) DeHesef#ele meeceeefpekeÀjCe cnCepes keÀe³e?
1.5efuebie meeceeefpekeÀjCe (GENDER SOCIALIZATION)
veJepeele yeeuekeÀeuee pevceleë mebmke=Àleer®es %eeve vemeles. ceguee®³ee Jee{l³ee Je³eele l³eeuee
nUtnUt mebmke=Àleer®ee, meceepeeleerue cetu³es Je He´ceeCekeÀeb®ee Heefj®e³e keÀ©ve efouee peelees. Dev³e
J³ekeÌleermeceJesle jentve l³eeb®es DevegkeÀjCe keÀ©ve Je l³eeb®³eeMeer Deeblejefke´À³ee keÀ©ve®e cetue DeveskeÀ iees<ìer
efMekeÀles. cegueebvee YeeJeer Dee³eg<³eeleerue l³eeb®³ee YetefcekeÀebmeeþer ueeieCeejs efMe#eCe meeceeefpekeÀjCeeÜejs®e
efoues peeles.munotes.in

Page 18

18meceepeele `m$eerlJe' `Heg©keÀuHeveeb®ee He´YeeJe meeceeefpekeÀjCeeb®³ee He´efke´À³esJej He[le Demelees. Je l³ee keÀuHeveebvegmeej cegueebcegueer®es
J³ekeÌleer celJe efJekeÀefmele keÀjC³eekeÀ[s meceepee®ee keÀue Demelees. Goe. cegueeR®³ee yeeyeleerle vece´lee, l³eeieer
Je=Êeer, menveMeeruelee, Dee%eeOeejkeÀlee, keÀle&J³eo#elee, Meeueervelee F. iegCe DeeJeM³ekeÀ mecepeues
peeleele. lej cegueebkeÀ[tve Oe[e[er, ves le=lJe, keÀCeKejHeCee F. iegCeeb®eer DeHes#ee Demeles. l³eecegUs l³ee l³ee
YetefcekesÀMeer DeeJeM³ekeÀ DeMee iegCee®eer peesHeemevee keÀjC³ee®ee He´³elve kegÀìgbye, MeeUe, pevemebHeke&À, ceeO³eces
F. meeceeefpekeÀjCee®³ee meeOeveebÜejs kesÀuee peelees. m eceepeekeÀ[tve mJeerke=Àle Demes Jele&ve cegueebcegueeRkeÀ[tve
Ie[u³eeme l³e³eeyeÎue l³eebvee yeef#emes efkebÀJee MeeyeemekeÀer efoueer peeles. l³eeb®es keÀewlegkeÀ kesÀues peeles.
³eeGueì meceepeeuee DemJeerke=Àle Jele&ve l³eeb®³eekeÀ[tve Ie[u³eeme l³eebv ee efMe#ee oceoeìer kesÀueer peeles.
cegueer®³ee yeeyeleerle efle®³ee Helveer, ceelee, ie=efnCeer ³ee YetefcekeÀe DeefOekeÀ cenlJe efoues peeles. cegueer®³ee
Deieoer yeeu³eeJemLesHeemetve efle®es meeceeefpekeÀjCe DeMee jerleerves kesÀues peeles keÀer, p³ee ³eesies efle®³eeceO³es
og³³ece mLeevee®eer YeeJevee efvecee&Ce JneJeer. Goe. DeveskeÀ kegÀìgbyeele Deenej, Deejesi³e, efMe#eCe F. yeeyeleerle
cegueerHes#ee cegueekeÀ[s DeefOekeÀ ue#e HegjJeues peeles.
He´l³eskeÀ meceepeele m$eer -Heg©kesÀuesueer Demeleele. cegueecegueer®es meeceeefpekeÀjCe nesle Demeleebvee ceguescegueer ³ee efuebieefJemecejme nesC³ee®ee He´³elve keÀjleele. kegÀìbgyeele cegueieer DeeHeu³e e DeeF&®³ee YetefcekesÀMeer DeeefCe cegueiee
efHel³ee®³ee YetefcekesÀMeer leeoelc³e HeeJet ueeieleele. kegÀìgbyeeleerue Je[erue ceb[Uerner cegueebcegueervee l³ee®³ee
efuebieevegmeejer YetefcekeÀebkeÀ[s JeUJeC³ee®ee He´³elve keÀjleele. cegueecegueeRYeesJe leer®es meeceeefpekeÀ efJeMJe l³eebvee
l³eeb®³ee YetefcekeÀe mJeerkeÀejC³eeme ceole keÀjles. DeeF&Je[eruener DeeHeu³ee cegueebveer meceepeeves þjJetve
efouesu³ee YetefcekeÀebHe´ceeCes JeeieeJes DeMeer DeHes#ee keÀjleele. l³eecegUs ueneveHeCeeHeemetve l³ee bvee JeeieJeC³ee®³ee
HeOoleerle HeÀjkeÀ kesÀuee peelees. cegueebcegueer®es HeesmeesHeJeueer peeCeejer keÀeces, l³eebvee KesUC³ee JeeJejC³ee®eer efoueer peeCeejer mebOeer, l³eeb®es íbo, l³eeb®³ee
efMe#eCe Je J³eJemee³ee®eer efveJe[ F. meJe&®e yeeyeleerle cegueebcegueeRceO³es Yeso kesÀuee peelees. cegueieer DeeHeueer
m$eer -YetefcekeÀe Je cegueiee DeeHeueer Heg©meeefnl³e, peeefnjeleer, ef® e$eHeì ìer. Jner. ³eeb®³eeÜejs Deelcemeele keÀjleele. ner meJe& meeOeves cegueeRveer Je
cegueebveer keÀmes Demee³euee nJes Je keÀmes Demet ve³es ns meebiele Demeleele. meeceeefpekeÀjCee®³ee ³ee efJeefJeOe
meeOeveeb®³ee Üejs l³ee -l³ee YetefcekesÀMeer meby ebOeerle DemeCeeN³ee meceepeceev³e cetu³eeb®es DeeblejerkeÀjCe kesÀues
peeles. DeeefCe efuebieefJeþmeJeu³ee peeleele. m$eer -Heg©l³eeb®es meeceeefpekeÀjCe efJeefMe<ì HeOoleerves®e kesÀues peeles.
DeefuekeÀ[s keÀener kegÀìgbyes meeceeefpekeÀjCeeÜejs cegueebcegueerceO³es meceeve DeefYe©®eer Je #ecelee
efvecee&Ce keÀjC³ee®ee He´³elve keÀjerle Deensle. efMe#ekeÀebveerner cegueebcegueer®es meeceeefpekeÀjCe keÀjleebvee veJeerve
¢<ìerkeÀesCe yeeUieuee Heeefnpes. efMeJee³e Deepe meeceeefpekeÀjCeeb®³ee Flej meeOeveebÜejsner, DeefYeJe=ÊeeRceO³es Je
Jele&ve J³eJenejebceO³es m$eer -HegjÀcetu³eeb®eer peesHeemevee kesÀueer iesueer Heeefnpes. mebHetCe& Je Deecetueeie´ HeefjJele&ve meeceeefpekeÀjCee®³ee He´efke´À³esÜejs
meeOelee ³esC³eemeejKes Deens.munotes.in

Page 19

191.6Hegve&meeceeefpeke ÀerjCe (RE-SOCIALIZATION)
keÀener JesUsuee ceeCemeebvee Dee³eg<³eele kesÀJnelejer De®eevekeÀ veJeerve DeefYeJe=ÊeeR®ee, veJeerve
cetu³eeb®ee Je veJeerve YetefcekeÀeb®ee mJeerkeÀej keÀ©ve veJ³ee DevegYeJeeuee meeceesjs peeJes ueeieles. Demes
Hegveëmeece eefpekeÀjCe ns DeefOekeÀ cetueYetle mJe©Heele DeeefCe DeefOekeÀ peueo Ie[tve ³esCeejs Demeles. J³ekeÌleer®es
DeeOeer Peeuesues meeceeefpekeÀjCe ns ®egkeÀer®es Deens Demes Jeeìu³eeves DeeOeer®es mebmkeÀej HegCe&HeCes veenermes
keÀ©ve J³ekeÌleerJej Hegvne ve Jeerve cetu³ee®es mebmkeÀej keÀjC³ee®ee He´³elve HegveëmeeceeefpekeÀjCeeves kesÀuee peelees.
HegveëmeeceeefpekeÀjCe ns peerJeveele DeeOeer Deeuesu³ee DevegYeJeebHes#ee kesÀJeU JesieUs®e Demeles. Demes veener lej
les DeeOeer®³ee DevegYeJeebMeer efJemebielen er Demeles. Goe. yeeueiegvnsieejeb®es efkebÀJee iegvnsieejeb®es kesÀues peeCeejs
HegveJe&meve efkebÀJee `HeeHeer' cnCetve DeesUKeu³ee peeCeeN³ee J³ekeÌleerves Oeeefce&keÀ peerJevee®³ee ceeiee&ves kesÀuesues
DevegmejCe ns HegëmeeceeefpekeÀjCe nes³e. ³ee Goe njCeebJe©ve DeeHeu³eeuee Demes efometve ³esles keÀer, ³ee
efþkeÀeCeer J³ekeÌleeR®³ee Dee³eg<³eke´Àceele cetueYetle yeoue Ie[Jetve DeeCeC³ee®ee DeeefCe l³eeb®³ee ielekeÀeueerve
DevegYeJeeble Yebie keÀjC³ee®ee GÎsMe Demelees.
ogmeN³ee yeepetves DeeefOegefv ekeÀ ieleerMeerue meceepeele J³ekeÌleer efMe#eCee®³ee efkebÀJee veeskeÀjer
J³eJemee³ee®³ee efveefceÊeeves SkeÀ efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer mLeueeblej keÀjerle Demeleele.
mLeueeblejecegUs J³ekeÌleeRvee veJeerve Yeeieeleerue mebmke=Àleer®eer DeesUKe keÀ©ve I³eeJeer ueeieles. FlekesÀ®e veener
lej l³ee mebmke=ÀleerMeer mJeleë®es mecee³eespeve meeOeeJes ueeieles. HetCe&HeCes JesieU³ee Je veJeerve mebmke=Àleer®eer
cetu³es Je He´ceeCekesÀ Deelcemeele keÀjeJeer ueeieleele. Goe. ie´eceerCe Yeeieeletve Menjer Yeeieele ³esCeejer J³ekeÌleer
efkebÀJee SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele JeemleJ³eemeeþer peeCeejer J³ekeÌleer ³eebvee DeMee HeefjefmLeleeruee meeceesjs
peeJes ueeieles. JesieU³ee mebmke=Àleerle mJeleëuee meeceeJetve IesC³ee®eer He´efke´À³ee osKeerue Heg veëmeeceeefpekeÀjCee®eer
He´efke´À³ee þjles. HegveëmeeceeefpekeÀjCeele, J³ekeÌleeruee veJ³eeves mJeerkeÀejeJeer ueeieCeejer YetefcekeÀe ner
iegbleeiebgleer®eer Demesue, J³ekeÌleerceO³es leeCe -leCeeJe efvecee&Ce keÀjCeejer Demesue lej Hegve&ëmeeceeefpekeÀ jCe ns
$eemeoe³ekeÀ þjles.
legce®eer He´ieleer leHeemee. (Check your progress)
1) Hegve&ëmeeceeefpekeÀjCe ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2) meeceeefpekeÀjCee®ee DeLe& Je J³eeK³ee meebiee.munotes.in

Page 20

203) meeceeefpekeÀjCee®es cenlJe efJeMeo keÀje .
4) meeceeefpekeÀjCee®eer keÀe³ex mHe<ì keÀje.
5) meeceeefpekeÀjCee®eer GefÎ<ì³es meebiee.
6) meeceeefpekeÀjCee®eer meeOeves / ceeO³eces veceto keÀje.
7) meeceeefpekeÀjCee®³ee DeJemLee efkebÀJee Hee³eN³ee efkebÀJee ìHHes ³eeJej ®e®ee& keÀje.
8) mJelJee®ee efJekeÀemeë meer. S®e. ketÀues, peer. S®e ceer[ ³eeb®ee mHe<ì keÀje.
9) meer. S®e. kegÀues®eer `mJelJee®ee efJekeÀeme' ner mebkeÀuHevee efJeMeo keÀje.
10) peer. S®e. ceer[®eer `mJelJee®ee efJekeÀeme' ner mebkeÀuHevee efJeMeo keÀje.
11) efuebie YetefcekesÀ®eer meeceeefpekeÀjCe mebkeÀuHevee meebiee
munotes.in

Page 21

212
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe
(POLITICAL SOCIALIZATION )
IeìkeÀ j®evee :
2.0 GefÎ<ìîes
2.1 ÒemleeJevee
10.2 jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®es mJe©He
2.3 jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®eer meeOeves / ceeO³eces
2.4 Òe®eej ceeO³eces, pevemebHekeÀe&®eer meeOe ves
2.5 mejkeÀej
2.6 DevegYeJe
2.7 jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®es cenÊJe
2.8 meejebMe
2.9 DeY³eemee®es ÒeMve
2.10 meboYe& met®eer
2.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVE)
1.jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®ee DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.
2.jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®eer me eOeves efkebÀJee ceeO³eces keÀesCeleer ns ue#eele Ieslee ³esF&ue.
3.Òe®eej ceeO³eces, pevemebHekeÀe&®eer meeOeves ³eeb®ee DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.
4.mejkeÀej, DevegYeJe DeeefCe jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®es cenÊJe mecepetve Ieslee ³esF&ue.
2.1 ÒemleeJ evee (INTRODUCTION)
Òel³eskeÀ osMee®eer jepekeÀer³e mebmke=Àleer efYeVe Demeles. JekeÀceer -DeefOekeÀ ÒeceeCeele meelel³e Dee{Ules. jepekeÀer³e mebmke=Àleerle SkeÀe ìeskeÀe®ee yeoue Peeu³ee®es
efomele veen er. ³ee meJee¥®es SkeÀ®e keÀejCe Deens Je les cnCepes `jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe'.
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe ner SkeÀ mebkeÀuHevee Deens. lemes®e Òeef¬eÀ³ee osKeerue Deens. p³ee
Òeef¬eÀ³esÜejs ceeveJeeceO³es ceeveJeer iegCeOecee&®ee efJekeÀeme nesl ees. ceveg<³e ÒeeC³ee®es meeceeefpekeÀ ÒeeC³eeceO³esmunotes.in

Page 22

22©Heeblej nesles, l³ee Òeef¬eÀ³esme meeceeefpekeÀjCe cnCeleele. meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee
efHe{erkeÀ[s meb¬eÀefcele keÀjCeejer Òeef¬eÀ³ee cnCepes meeceeefpekeÀjCe nes³e.
meeceeefpekeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esÜejs®e J³ekeÌleer mecegne®³ee ®eeueerjerleer, HejbHeje, efJe®eej keÀjC³ee®eer
He×leer DebieerkeÀejlees Je mJele:me mecetne®ee MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ efnmmee yeveJelees. keÀeneR®³ee celes
meeceeefpekeÀjCe ns efMe#eCe Deen s. ³ee efMe#eCeeÜejs®e J³ekeÌleerme meeceeefpekeÀ YetefcekeÀe Heej Hee[C³ee®es %eeve
efceUles. meceepee®³ee efmLejlesmeeþer meceepeeuee efJeefMe<ì ceeveefmekeÀlee DemeCeeN³ee J³ekeÌleer®eer iejpe
Demeles. DeMee J³ekeÌleer meceepe p³ee Òeef¬eÀ³esÜejs yeveJe lees l³eeme meeceeefpekeÀjCe cnCeleele. Lees[ke̳eele
’ceveg<³e ÒeeC³ee®es meeceeefpekeÀ ÒeeC³eeceO³es ©Heeblej keÀjC³ee®eer DeJ³eenle meelel³eeves efvejblej ®eeueCeejer
Òeef¬eÀ³ee cnCepes meeceeefpekeÀjCe nes³e.“
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®es mJe©He (POLITICAL SOCIALIZATION ):
DeLe& (Meaning) :
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe ne jepekeÀer³e mebmke=Àleer®ee SkeÀ Yeeie Deens. jepekeÀer³e
meeceeefpekeÀjCeeÜejs®e J³ekeÌleer DeeHeu³ee jepekeÀer³e YetefcekeÀebvee Deelcemeele keÀjerle Demeles. J³ekeÌleer ³ee
Òeef¬eÀ³esÜejs®e jepekeÀejCeele menYeeieer nesle Demeles. jepekeÀer³e J³eJemLesle keÀesCel³ee lejer HeeleUerJej
J³ekeÌleeruee menYeeieer keÀ©ve IesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCepes jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe nes³e. jepekeÀer³e
¢ef<ìkeÀesCe, jepekeÀer³e ceev³elee , jepekeÀer³e #es$eele ®eebieues Je JeeF&ì cnCeC³ee®es meceepeceev³e ceeHeob[
p³ee Òeef¬eÀ³esÜejs SkeÀe efHe{erletve ogmeN³ee efHe{erle meb¬eÀefcele nesleele l³ee Òeef¬eÀ³esme jepekeÀer³e
meeceeefpekeÀjCe Demes cnìues peeles.
le©Ce efkebÀJee Heew{ J³eke ÌleeRveer jepekeÀejCeele keÀesCeleer YetefcekeÀe I³eeJeer ns melele meebefieleues
peeles. ns meebieleevee ceeieerue efHe{erleerue le©Ceebveer keÀesCeleer YetefcekeÀe Iesleueer ³ee®ee DeeJepe&tve GuuesKe
kesÀuee peelees. Òeew{eb®eer jepekeÀer³e YetefcekeÀe efveefM®ele keÀjC³ee®ee Òe³elve nesle Demelees. meceepe mJeerke=Àle
jepekeÀer³e cetu³es le©Ceeb®³ee ceveeJej efyebyeJeueer peeleele. le©CeebkeÀ[tve efJeefMe<ì YetefcekeÀe Heej
Hee[C³eemeeþer l³eeb®eer ceeveefmekeÀlee p³ee Òeef¬eÀ³esÜejs le³eej kesÀueer pee les l³eeme jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe
Demes cnìues peeles.
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®³ee J³eeK³ee (Definition of Political Socialization) :
1) [sefJn[ Fmìve : ’J³ekeÌleerme jepekeÀer³e ÒeJe=Êeer Je Jele&veefJeÒeef¬eÀ³ee cnCepes jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe nes³e.“
2) kewÀvesLe ueWieìve : ’jepekeÀer³e mebmke=Àleer SkeÀe efHe{erkeÀ[tve YeeJeer ogmeN³ee efHe{erle meb¬eÀefcele nesle
Demeles. ³ee meb¬eÀceCe Òeef¬eÀ³esme jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe Demes cnCeleele.“
3)nye&ì efncesve : ’jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe ns mebHetCe& %eeve Òeef¬eÀ³ee®es Debie Deens. p³eeÜejs
jepekeÀer³e J³eJemLee, jepekeÀer³e mebmLee, keÀe³e& ³ee®es %eeve J³ekeÌleerme nesles. ³ee %eevee®³ee Üejs lees
jepekeÀejCeele YetefcekeÀe Iesle Demelees .“
4) Deeueceb[ Je Hee@Jesue : ’p³ee Òeef¬eÀ³esÜejs jepekeÀer³e mebmke=Àleer®eer DebieYetle cetu³es, Þe×e, mebkesÀle,
¢ef<ìkeÀesve YeeJeer efHe{îeebvee meb¬eÀefcele nesleele l³eeme jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe cnCeleele.“munotes.in

Page 23

235) uegefme³eve Hee³e : ’meelel³eev es HeCe OeercesHeCeeves SKeeÐee jepekeÀer³e J³eJemLes®eer cetu³es Þe×e,
mebkesÀle, ¢ef<ìkeÀesve, efJeMJeeme, leer jepekeÀer³e J³eJemLee efpeJeble þsJeC³eemeeþer®eer Òeef¬eÀ³ee nes³e.“
6) efmeieue : ’jepekeÀer³e J³eJemLesuee HetjkeÀ J³ekeÌleer HegjefJeCeeje r Je le³eej keÀjCeejer Òeef¬eÀ³ee cnCepes
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe nes³e.“
2.2 jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®es mJe©He (NATURE OF POLITICAL
SOCIALIZATION)
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeekeÀ[s oesve ¢ef<ìkeÀesveeletve Heeefnues peeles. De) jepekeÀer³e
meeceeefpekeÀjCee®es efJeMuesÒeef¬eÀ³es®ee HeefjCeece cnCetve DeY³eemeues peeles. JeemleefJekeÀ Heenlee jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe jepekeÀer³e
mebmke=Àleer®es DeekeÀueve keÀjC³ee®eer Je SkeÀe efHe{erletve ogmeN³ee efHe{erle meb¬eÀefcele keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens.
lemes®e jepekeÀer³e ceev³elee nmleebleefjle keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens.
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee keÀMeer nesles ns ûeervemìsve ³ee DeY³eemekeÀeves l³ee®³ee
`Hee@efueefìkeÀue meesefme³euee³ePesMeve' ³ee uesKeeÜejs meebieC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. l³eeb®³eeceles jepekeÀer³e
meeceeefpekeÀjCee®³ee yeeyeleerle Hee®e ÒeMve Deensle. l³ee®³ee celes ³ee Òeef¬eÀ³es®³ee meboYee&le keÀener Òe Mve
efvecee&Ce nesleele.
1) ³ee Òeef¬eÀ³esle keÀesCe efMekeÀlees?
2) keÀe³e efMekeÀlees?
3) kegÀCeekeÀ[tve efMekeÀlees?
4) keÀesCel³ee HeefjefmLeleerle efMekeÀlees?
5) ³ee efMekeÀC³ee®³ee keÀe³e ÒeYeeJe He[lees?
³ee ÒeMveeb®³ee meefJemlej GÊejele jepe keÀer³e meeceeefpekeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³es®es mJe©He o[uesues
Deens. jepekeÀer³e meeceeefpejCee®³ee yeeyeleerle keÀener meJe&ceev³e iees<ìer Deensle.
1) jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe meJe&J³eeHeer Òeef¬eÀ³ee Deens. ³ee®ee DeLe& meceepe keÀesCeleener Demees,
ceeieemeuesu³ee efkebÀJee efJekeÀefmele Demees, SkeÀ efHe{er ogmeN³ee efHe{erle efJe®eej, cetu³es, Þe×e meb¬eÀefcele
keÀjerle Demeles.
2) jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe DeJ³eenle DeKebef[le ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens. Jeef[ueeb®³ee Dee%eeHeemetve,
meÊes® ee mebyebOe ³eslees lej Je[erue Peeu³eeveblej Dee%ee osC³ee®ee DeefOekeÀej ÒeeHle neslees.
3) jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeeÜejs pevecele le³eej kesÀues peeles. meceepee®es DeeoMe& meebietve Fefleneme
meebietve, ieewjJeHej Ieìvee meebietve keÀener yeeyelee rle keÀener ÒeMveebJej menceleer efvecee&Ce keÀjC³ee®ee
Òe³elve ³ee Òeef¬eÀ³esÜeje®e nesle Demelees.
4) jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe meeOeejCele: menpe DeveewHe®eeefjkeÀ He×leerves nesle Demeles. HeCe ¬eÀebleerÜejs
SKeeoer jepekeÀer³e J³eJemLee efvecee&Ce Peeueer lej efleuee HetjkeÀ jepekeÀer³e mebmke=Àleer efvecee&Ce
keÀjC³eemeeþer jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe nslele: DeewHe®eeefjkeÀ He×leerves OeekeÀ oeKeJetve yeUpeyejerves,munotes.in

Page 24

24efMe#eCeeletve cegÎece kesÀues peeles. ®eerveceO³es ûesì efueHe, meebmke=Àefleke À ¬eÀebleer, efMe#eCeeleerue Decetueeûe
yeoue ³eeÜejs meeceeefpekeÀjCe keÀjC³ee®ee Òe³elve Peeuee Deens. Yeejleele osKeerue Oece&efvejHes#e
ueeskeÀMeener®eer lelJes Je peerJeveHe×leer ©peefJeC³eemeeþer efMe#eCeeletve Je DeveskeÀ ceeO³eceeletve DeveskeÀ
mlejeJej jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe DeewHe®eeefjkeÀlee kesÀues peeles.
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeeb®³ee meboYee&le keÀener iees<ìer mHe<ì Deensle.
1) jepekeÀer³e mebmke=Àleeruee ogmeN³ee efHe{erle meb¬eÀefcele keÀ©ve jepekeÀer³e J³eJemLesuee efmLejle eÒ e o e v e
keÀjles.
2) jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeeÜejs veJeer jepekeÀer³e mebmke=Àleer efvecee&Ce kesÀueer peeles. Goe. 1917 veblej
jefMe³eele Je 1945 veblej ®eerveceO³es.
3) jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeeÜejs SkeÀe efHe{erves efle®³ee keÀeUele p³ee iees< ìer, cetu³es, efJe®eej
mJeerkeÀejuesues Demeleele les ner meb¬eÀefcele nesleele. Heg{®eer efHe{er ceeie®³ee efHe{er®³ee iees<ìer, yeoue
mJeerkeÀejles cnCepes jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe HeefjJele&ve osKeerue keÀjerle Demeles. 1952 ®³ee
efveJe[CegkeÀer®³ee JesUer Yeejleer³e celeoejeb®eer peer jepekeÀer³e ceeveefmekeÀlee nesleer leer 1967 uee
veJnleer. 1977 uee l³eele yeoue peeuee. 1998 uee ceesþe yeoue Peeuee.
4) jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe Òel³e#e Je DeÒel³e#eefjl³ee nesle Demeles. MeeUe, ceneefJeÐeeue³ee letve efoues
peeCeejs jep³eMeem$ee®es efMe#eCe ns Òel³e#e Deens lej Mew#eefCekeÀ mebmLeeletve nesCeeN³ee efveJe[CetkeÀebÜejs
nesCeejs jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe DeÒel³e#e Deens.
5) jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee DeveskeÀ keÀejCeebcegUs Keb ef[le nesles.
De) Goe. ¬eÀebleer nesTve efYeVe ÒekeÀej®eer ¬eÀebleerkeÀejer jepekeÀer³e J³eJemLee meÊesJej Deeu³eeme
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe Kebef[le nesles. ÒeecegK³eeves mJeeYeeefJekeÀ, menpe meceepeÜejs nesCeeN³ee
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeele Keb[ He[lees.
ye) ceesþîee ÒeceeCeele ueeskeÀebveer mLeueeblej kesÀu³eeme ûeeceerCe Yeeieeletve Menjele Je ceesþîee Menjele
pesJne ûeeceerCe ueeskeÀeb®es mLeueeblej nesles, lesJne l³ee®es HejbHejeiele jepekeÀer³e efJe®eej,
¢ef<ìkeÀesve Keb[erle nesleele.
keÀ) peueo mebmeg®eve Je oUCeJeUCeecegUs veeieefjkeÀebvee jepekeÀer³e Ieìveeb®eer ceeefnleer nesles.
l³eeJejerue Òeefleef¬eÀ³ee ceeefnle nesleele. l³ee Òeefleef¬eÀ³eebvee ueeskeÀ pesJne mJeerkeÀejleele lesJne
HejbHejeiele jepekeÀer³e Goeefmevelee meceeH le nesles. Lees[ke̳eele jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®eer
efvejblejlee Keb[erle nesles.
2.3 jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®eer meeOeves / ceeO³eces (AGENCIES OF
POLITICAL SOCIALIZATION)
J³ekeÌleeruee efceUCeejs jepekeÀer³e %eeve DeveskeÀ ceeO³eceelet ve efceUles. jepekeÀer³e Ieìvee p³ee
jepekeÀer³e ceeefnleer osleele, l³ee efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesveemeefnle J³ekeÌleeRvee efceUleele. meeceeefpekeÀ mebmLee,
Mew#eefCekeÀ mebmLee, Oeeefce&keÀ mebmLee, meceepemesJeer mebmLee, jepekeÀer³e mebmLee, mebmet®eve Je oUCeJeUCe
³eeÜejs jepekeÀer³e Ieìvee efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesveemenerle J³ekeÌleerHe³e¥le Heesn®eefJeu³ee peeleele. jepekeÀer³e
¢ef<ìkeÀesve efvecee&Ce keÀjCeeN³ee ³ee mebmLeevee®e jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®eer meeOeves Demes cnìues peeles.munotes.in

Page 25

251) kegÀìgby e(Family ):
yeeue ³ee DeY³eemekeÀe®³ee celes meÊes®ee mebyebOe yeeuekeÀeme ÒeLece kegÀìgbyeele®e ³eslees. meÊee mebyebOe
Je DeefOekeÀej ³ee®eer peeCeerJe ÒeLece Òel³eskeÀ veeieefjkeÀeme kegÀìgbyeele®e nesles. je<ì^eO³e#eeuee Demeuesu³ee
DeefOekeÀeje®es mJe©He DemHe<ìHeCes keÀe nesF&vee cegueeme kegÀìgbyeele®e keÀUles.
je@yeì& uesve ³ee DecesefjkeÀve DeY³eemekeÀeves ³ee meboYee&le HeenCeer keÀ©ve keÀe{uesues efvecenÊJee®es Deensle. l³ee®³ee celes kegÀìgbyeeÜejs leerve He×leerves cegueele jepek eÀer³e Þe×e Je efve<þe ³ee®ee Hee³ee
Ieeleuee peelees.
1) mHe<ì efkebÀJee DemHe<ì, GIe[ efkebÀJee iegHleHeCes jepekeÀer³e efme×eblee®ee ®e®exletve nesles.
2) kegÀìgbyeeceO³es cegueeme SkeÀe efJeefMe<ì meeceeefpekeÀ JeeleeJejCeele þsJeues peeles.
3) cegueeuee efJeefMe<ì ÒekeÀej®es JeUCe ueeJetve ³ee ÒekeÀejs J³ekeÌleer®es jepekeÀer³e J³eeqkeÌlelJe lees Òel³e#e
jepekeÀejCeele menYeeieer nesC³eeHetJeea®e kegÀìgbyeeves efveefM®ele kesÀuesues Demeles.
kegÀìgbyeele Je[erue `meÊes'®es ÒeleerkeÀ Demeleele. Je[erueebyejesyej cegueeb®es DemeCeejs mebyebOe l³ee
ceguee®es Òel³e#e jepekeÀejCeeleerue meÊeeefOeMeebyejesyej l³ee®es DemeCeejs Jele&ve®e, l³ee®es lee©C³eeleerue
jepekeÀejCeeleerue Jele&ve efveefM®ele keÀjCeejs Demeles.
DecesefjkesÀle Deej.F. uesve ³ ee DeY³eemekeÀeves pesJne yeeuekeÀeb®³ee jepekeÀer³e ¢ef<ìkeÀesvee®eer
HeenCeer kesÀueer lesJne l³ee®³ee Demes ue#eele Deeues keÀer, keÀesCel³eener efHe{erleerue peJeUHeeme leerve ®elegLee¥Me
cegueebuee jepekeÀer³e ¢ef<ìkeÀesve lees®e Demelees. pees l³eeb® ³ee DeeF& Jeef[ueeb®ee Demelees. oesve efHe{erle
meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Demeb pejer Demesue lejer jepekeÀer³e ¢ef<ìkeÀesveele cee$e meec³e Dee{Ules.
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeele kegÀìgbyeele Jeeìe ceesþe Deens ³eeuee keÀener keÀejCes Deensle.
1)DeveskeÀ JeDeJeuebyetve Demelees. HeefjCeecele: l³eeb®³eeJej kegÀìgbyee®³ee jepekeÀer³e efJe®eejeb®ee, ¢ef<ìkeÀesvee®ee
HeefjCeece nesle Demelees.
2) cegueebceO³es DeeF& -Jeef[ueeb®es DevegkeÀjCe keÀjC³ee®eer mJeeYeeefJekeÀ ÒeJe=Êeer Demeles. cegueermeeþer DeeF&®es
efJe®eej Je cegueemeeþer Jeef[ueeb®es efJe®eej meeOejCele: DeeoMe&®e Demeleele.
cegueiee ceesþe Peeu³eeveblej ceelee -efHel³ee®ee ÒeYeeJe keÀceer nesT ueeielees. cee$e DeeF& -Jeef[ueeb®ee
jepekeÀer³e ¢ef<ìkeÀesve l³ee®³ee [eske̳eeletve keÀOeer®e meceeHle nesle veener. ³eele osKeerue efvej#ejlJe keÀceer
efMekeÀuesu³ee ceguee®³ee ceveeJej DeeF& -Jeef[ueeb®ee jepekeÀer³e efJe®eej meowJe Iej keÀ ©ve Demelees.
3) kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleer SkeÀe®e DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ JeeleeJejCeele Jee{le Demeleele. l³eecegUs l³eeb®es
meJe&meeOeejCe jepekeÀer³e efJe®eej meejKes®e Demeleerue lej cegueeb®es efJe®eej leMee®e ÒekeÀej®es nesCes
mJeeYeeefJekeÀ ®e Deens.
4) HejbHejeefÒe³e ©{erJeeoer meceepeele kegÀìgbyee®es jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeeleerue ³eesieoeve meJee¥le peemle
Demeles. p³ee meceepeele kegÀìgbyee®eer HekeÀ[ DeefOekeÀ Demeles lesLes jepekeÀer³e HeefjJele&ve keÀþerCe Demeles.
ne peJeUHeeme Deelee efve³ece®e Deens. ne kegÀìgbyee®ee HeefjCeece Yeejleele HeeneJe³eeme efceUlees.munotes.in

Page 26

26DeeF& -Jeef[ueeb®³ee jepekeÀer³e celeeefJel³eele yeoue keÀjleevee efomelees. cee$e cegueieer De eF&-Jeef[ueeb®³ee jepekeÀer³e celeeyeeyele HeÀejmee efJejesOe
keÀjleevee efkebÀJee l³eele yeoue keÀjleevee efomele veener. DeY³eemekeÀeb®³ee ³ee celeele ceesþer mel³elee Deens.
jepekeÀer³e efm$e³eeb®es #es$e veener. ³ee jepekeÀer³e GoeefmevelescegUs Yeejle ele mene les meele ìke̳eeHes#ee
DeefOekeÀ ceefnuee mebmeosle iesu³ee veenerle. ³ee®ee DeLe& kegÀìgbyeekeÀ[tve ceguee -cegueer®³ee yeeyeleerle jepekeÀer³e
meeceeefpekeÀjCe meejKes®e nesle veener.
kegÀìgbyeeÜejs nesCeejs jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe ÒeYe eJeer Demeles. ne ÒeYeeJe keÀceer keÀjC³eemeeþer®e
1917 veblej jefMe³eele Je 1949 veblej ®eerveceO³es keÀc³egefvePece®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. jefMe³ee
Je ®eerveceO³es kegÀìgbyeeÜejs HeejbHeeefjkeÀ jepekeÀer³e cegu³es ogmeN³ee efHe{erle meb¬eÀefce le nesT ve³esle ne
l³eeceeie®ee GÎsMe neslee.
Yeejle, HeeefkeÀmleeve ³ee osMeele kegÀìgbyeeletve ueeskeÀMeener®eer veJns lej ngketÀceMeener®eer®e efPejHeCe
nesleevee efomeles. cnCetve®e ³ee osMeele keÀener efoJeme ngkegÀceMeener Heeefnpes Demee efJe®ee jc e e b [ u e ep e e l e e s .
lesJne meceepeeletve l³eeme efpelekeÀe ÒeKejHeCes efJejesOe JneJe³eeme Heeefnpes eflelekeÀe nesleevee efomele veener.
pece&veerle®e efnìuej efvecee&Ce nesT MekeÀlees. Fìeefueme®e cegmeesefueveer meÊesJej ³esT MekeÀlees. keÀejCe lesLes
l³ee ÒeJe=Êeer®es DeekeÀDemeles. cnCetve®e ogmeN³ee cene³eg×eveblej ®eef®e&ue®ee HejeYeJe Fbiue[ceO³es neslees. lej ueeskeÀMeener
Demeleevee jepee jeCe eruee efJejesOe Fbiue[ceO³es nesleevee efomele veener. keÀejCe kegÀìgbyeeÜejs®e jepee,
jepeHeo, mebmLeeb®³ee DeeJeM³ekeÀles®es ÒeefleHeeove kesÀues peeles.
Yeejleele Deepe kegÀìgbyeeleerue jepekeÀer³e Goemeervelee HetJeeaHes#ee keÀceer Peeuesueer Deens .e f H e { e r p e e l e
SkeÀe He#eele DemeCeejer DeveskeÀ kegÀìgbyes Yeejleele HeeneJe³eeme efceUleele. Jeef[ueeb®es Jew®eeefjkeÀ DeesPes cegueiee
Jeenleevee ceesþîee ÒeceeCeele Yeejleele HeeneJe³eeme efceUles .
2)meceJe³emkeÀ ieì (Peer Group ):
kegÀìgbyeeveblej jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle ceesþe Jeeìe meceJe³emkeÀ ieì efkebÀJee
efce$eceb[Uer®ee Deens. Òel³eskeÀ cegueiee, cegueieer SkeÀe meceJe³emkeÀ ieìe®ee efkebÀJee efce$ee®³ee DeveewHe®eeefjkeÀ
ieìe®ee mJeeYeeefJekeÀ meYeemeo Demelees. ³ee i eìeleerue ceguee -cegueer®es mebyebOe ceesþîee ÒeceeCeele ÒeeLeefcekeÀ
mJe©Hee®es Je mJeeYeeefJekeÀ Demeleele.
meeOeejCele: efce$e HeefjJeejele Je³ee®es Deblej HeÀej vemeles, l³eeb®³eele meceevelee Demeles.
l³eeb®³eele mJeeYeeefJekeÀ efJe®eejefJeefvece³ e nesle Demelees. ceeskeÀUer ®e®ee& J³ekeÌleeruee ÒeYeeefJele keÀjerle Demeles.
efkeÀMeesj DeJemLesle kegÀìgbyeeHes#eener MeeUsleerue efce$eHeefjJeeje®³ee efJe®eejeb®ee HeefjCeece ÒeYeeJekeÀejer Demelees.
p³ee osMeele kegÀìgbye J³eJemLes®ee Heie[e Deef OekeÀ Deens. cegkeÌle efJe®eejebvee Je Dee®eejebvee
kegÀìgbyeekeÀ[tve efJejesOe kesÀuee peelees. lesLes meceJe³emkeÀekeÀ[tve jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe keÀceer nesles. cee$e
pesLes kegÀìgbyeekeÀ[tve efJe®eejeb®eer mekeÌleer kesÀueer peele veener, lesLes meceJe³emkeÀebkeÀ[tve®e ceesþîee ÒeceeCeele
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe nesleevee Dee{Ules. pece&veerle DeMee ÒekeÀej®es jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe keÀceer
nesles lej DecesefjkeÀle meJee&le peemle nesles Demes Jnyeer ³ee DeY³eemekeÀe®es cele Deens.munotes.in

Page 27

27ceeìerve uesJeer ³ee DeY³eemekeÀe®³ee celes, p³ee meceepeele kegÀìgbyee®es cegueeJejerue efve³eb$eCe ueJekeÀj
mebHeles, l³ee meceepeele meceJe³emkeÀekeÀ[tve nesCeejs jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe ÒeYeeJeer Demeles.
meceJe³emkeÀekeÀ[tve p³ee®es jepekeÀer³e m eeceeefpekeÀjCe Peeuesues Demeles DeMee J³ekeÌleerceO³es yengcelee®³ee
efveCe&³eeme ceev³elee osC³ee®eer ÒeJe=Êeer efometve ³esles.
Yeejleele ³eecegUs®e keÀener mebIeìvee nsletle: ueneve ceguee -cegueer®es ieì efvecee&Ce keÀjleevee
efomeleele. ³eeÜejs l ³eebvee SkeÀe efJeefMe<ì jepekeÀer³e efJe®eejeb®es meeceeefpekeÀjCe meceJe³emkeÀ ieìekeÀ[tve
keÀjeJe³ee®es Demeles.
3)efMe#eCe mebmLee (Educational Institutions ):
kegÀìgbye Je efce$e -ceb[Ueveblej J³ekeÌleer efMe#eCe mebmLeeb®³ee mebHekeÀe&le ³esles. l³ee®³eeJej MeeUe,
ceneefJeÐeeue³e Je efJeÐeeHeerþ ³eeb®ee ÒeYeeJe He[lees. Mew#eefCekeÀ mebmLeebletve nesCeejs jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe
meJee&le ÒeYeeJeer Demeles.
Yeejleele osKeerue keÀener efJeÐeeHeerþs efveefM®ele jepekeÀer³e efJe®eejeb®es meec eeefpekeÀjCe keÀjleele ns
meJee¥vee®e %eele Deens. efJeÐeeHeerþ Je ceneefJeÐeeue³es DeeHeu³ee leey³eele þsJeC³ee®ee Òe³elve jepekeÀer³e He#e
keÀjerle Demeleele. Mew#eefCekeÀ mebmLeebvee DeeefLe&keÀ mene³³e keÀ©ve mebmkeÀej DevegketÀue jepekeÀer³e mebmke=Àl eer
efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.
meec³eJeeoer osMeele Mew#eefCekeÀ mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve meec³eJeeoer efJe®eejebvee meb¬eÀefcele
keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. FlekesÀ®e veJns lej DeY³eeme¬eÀce, efJe®eej Demes®e efMekeÀefJeues peeleele
p³eeÜejs jepekeÀer³e J³eJemLesuee meceepe DeefOeceev³elee ÒeeHle nesF&ue.
MeeUsleerue HegmlekesÀ lej mejU jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe keÀjle Demeleele. ³ee HegmlekeÀele
Fefleneme je<ì^er³e meeefnl³e, ÒeLee, mebkesÀle, je<ì^er³e vesl³eeb®eer c eeefnleer efoueer peeles. l³eeyeÎue Deeoje®eer
YeeJevee efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. MeeUsle efMemleeruee ÒeeOeev³e efoues peeles.
ceneefJeÐeeue³eele Je efJeMJeefJeÐeeue³eele efveJe[CegkeÀe nesleele. efJeÐeeLeea ÒeefleefveOeeRvee DeefOek eÀej efoues
peeleele. ÒeefleefveOeerlJe keÀjC³ee®eer mebOeer efoueer peeles. vesle=lJe efveefce&leer®eer ner jbieerle leeueerce®e Demeles.
MeeUe, ceneefJeÐeeue³eele JekeÌle=lJe Je JeeoefJeJeeo mHeOexleerue efJemeeceeefpekeÀ , jepekeÀer³e ÒeMveeb®³ee meboYee&le Demeleele. l³eeÜejs efJeÐeeL³ee¥vee mejkeÀejJej ìerkeÀe
keÀjC³ee®eer efkebÀJee meceLe&ve keÀjC³ee®eer mebOeer efceUles. SkeÀe jepekeÀer³e efJe®eejebMeer efJeÐeeLeea mJele:uee
yeebOetve Ieslees.
jepekeÀer³e He#e cene efJeÐeeue³eeletve Je efJeÐeeHeerþeletve®e jepekeÀer³e Yejleer keÀjerle Demeleele.
efJeÐeeL³ee¥®³ee mebIeìvee keÀesCel³eelejer jepekeÀer³e He#eemeeþer keÀece keÀjleele. jepekeÀer³e He#e l³eebvee
DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& keÀjerle Demeleele. Deelee meJe&®e cene efJeÐeeue³es Je efJeÐeeHeerþs jepekeÀer³e
meeceeefpekeÀjCee®eer cenÊJeHetCe& meeOeves Peeuesueer Deensle.munotes.in

Page 28

28pe³eÒekeÀeMe veeje³eCe ³eebveer efJeÐeeL³ee¥Heemetve®e Deeboesuevee®eer meg©Jeele kesÀueer nesleer. meJe&®e
osMeele efJeÐeeLeea Jeiee&me ceesþer j epekeÀer³e MekeÌleer ceeveueer peeles. ®eerveceOeerue leerveecesve ®eewkeÀeleerue
efJeÐeeL³ee¥®eer efveoMe&ves l³ee®es GÊece GoenjCe Deens.
Yeejleele meJe& MeeUe, ceneefJeÐeeue³es Je efJeÐeeHeerþs ³eeletve peJeUHeeme meejKee®e DeY³eeme¬eÀce
efMekeÀJeue e peelees. HeCe Òel³eskeÀ Mew#eefCekeÀ mebmLesletve yeensj He[Ceeje efJeÐeeLeea efveefM®ele jepekeÀer³e
efJe®eejmejCeer®ee Demelees. keÀejCe l³ee Mew#eefCekeÀ mebmLeeb®³ee Heefjmejeletve SkeÀe efveefM®ele efJe®eejeb®eer
efPejHeCe kesÀueer peele Demeles. ef veefM®ele efJe®eejefveefce&leermeeþer keÀener Mew#eefCekeÀ mebmLeeb®eer efveefce&leer kesÀueer
peeles.
Yeejleele Deepe ceesþîee ÒeceeCeele peele efvene³e, Oece& efvene³e MeeUe, ceneefJeÐeeue³es Peeuesueer
Deensle. l³ee ceneefJeÐeeue³eeletve SkeÀe efvee fM®ele jepekeÀer³e efJe®eejeb®es meb¬eÀceCe nesle Demeles. MeeUe,
ceneefJeÐeeue³eHejlJes vesl³eeb®eer Je jepekeÀer³e He#ee®eer Hemebleer yeoueles Demes meke=ÀleoMe&veer efomeles. ³ee®es
keÀejCe DeY³eeme efMekeÀJeleevee, mecepetve meebieleevee efMe#ekeÀ, Òe eO³eeHekeÀebveer Iesleuesueer YetefcekeÀe®e
keÀejCeerYetle Demeles.
mJeeleb$³eHetJe&keÀeUele Deefueie{ efJeÐeeHeerþe®eer YetefcekeÀe, mJeosMeer MeeUe®eer YetefcekeÀe Je l³eebveer
kesÀuesues jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe oeKeJeles keÀer, efMe#eCemebmLee jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe DeefleMe³e
ÒeYeeJeer meeOeve Deens.
MeeUsle mekeÀeUer nesCeejer ÒeeLe&vee Òeefle%ee DeveskeÀ vesl³eeb®eer pe³ebleer Je HetC³eefleLeer efveefceÊeeves
Dee³eesefpele Yee21 Je©ve 18 Peeu³eeHeemetve jepekeÀer³e He#eebvee efMe#eCemebmLee DeefleMe³e cenÊJee®³ee Jeeìt ueeieuesu³ee
Deensle. ceesþîee ÒeceeCeele ¢ef<ìkeÀesve efveefce&leermeeþer Je jepekeÀer³e Yejleermeeþer l³ee®ee Je eHej keÀjerle
Deensle.
4)jepekeÀer³e He#e (Political Parties ):
keÀesCel³eener osMeeleerue jepekeÀer³e He#ee®ee GÎsMe meÊee mebHeeove keÀjCes ne Demelees. l³eemeeþer
jepekeÀer³e He#e meelel³eeves efveefM®ele jepekeÀer³e efJe®eej ceeb[le Demeleele. jep ekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe
keÀjCes ne®e jepekeÀer³e He#eeb®ee melele keÀe³e&¬eÀce Demelees. meÊee mebHeeoveemeeþer.
DeveskeÀ iegbleeiegbleer®es ÒeMve jepekeÀer³e He#eecegUs®e ueeskeÀebvee ceeefnle nesleele. ns ÒeMve meebieleevee
jepekeÀer³e He#e l³ee ÒeM veeb®³ee meboYee&le l³eeb®eer YetefcekeÀener meebieleele. l³eeb®eer®e YetefcekeÀe keÀMeer ³eesi³e
Deens ns meebietve les jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe keÀjerle Demeleele.
p³ee osMeele meJe&keÀjepekeÀer³e He#e meJe& HeeleUerJej jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe keÀjerle Demelees. pece&veerle veePeer He#eeves
Fìueerle He@Àefmemì He#eeves, 1991 He³e¥le jefMe³eele meec³eJeeoer He#eeves, Deepe ®eerveceO³es meec³eJeeoer He#e
l³eeb®³ee efJe®eejeb®es meeceeefpekeÀjCe keÀjerle Demelees.munotes.in

Page 29

29meJe&®e osMeele He#eeb®³ee le©Ceebmeeþer Keeme mebIeìvee Demeleele. DeefKeue Yeejleer³e efJeÐeeLeea
Heefjíe$eYeejleer F. keÀesCel³eelejer He#eeMeer, efJe®eejmejCeer®ee ÒeYeeJe veJeerve efHe{îeebJej ìekeÀle Demeleele.
meceepeeleerue Òel³eskeÀ #es$eele jepekeÀer³e He#eebveer DeeHeues ieì (mesue) efvecee&Ce kesÀuesues Deensle.
Òel³eskeÀ peeleerle Òel³ eskeÀ He#ee®ee ieì keÀe³e&jle Deensle. l³eeÜejs jepekeÀer³e He#e l³eeb®³ee efJe®eejeb®es
meeceeefpekeÀjCe keÀjerle Demeleele.
ueeskeÀMeener peerJeve He×leerle jepekeÀer³e He#e DeefveJee³e& Deensle. jepekeÀer³e mebmke=Àleer®es les
DeefJeYeep³e Yeeie Dem eleele. l³eecegUs l³eeb®es jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe Òeef¬eÀ³esle meJee&le peemle cenÊJe
Deens.
veJ³eeves mJeleb$e Peeuesu³ee je<ì^ele ueeskeÀMeener jepekeÀer³e He×leer®³ee cetu³eeb®es meeceeefpekeÀjCe
jepekeÀer³e He#eele®e keÀjeJes ueeieles. Yeejle ele jepekeÀer³e mebmke=Àleer®ee Jeejmee vemeleevee ueeskeÀMeener
jepekeÀer³e He×leer Deepener efìketÀve Deens. ³ee®es Þes³e jepekeÀer³e He#eebvee®e ceesþîee ÒeceeCeele ÐeeJes ueeieles.
ns®e keÀe³e& HeeefkeÀmleeveele jepekeÀer³e He#eeves kesÀues veener. l³e ecegUs lesLes DeveskeÀ JesUsme ueeskeÀMeener meceeHle
Peeueer nesleer.
2.4 Òe®eej ceeO³eces, pevemebHekeÀe&®eer meeOeves (MASS
COMMUNICATION MEDIA)
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeele Deepe DeefOekeÀ J³eeHekeÀ, HeefjCeecekeÀejkeÀ, YetefcekeÀe
pevemebHekeÀe &®³ee meeOevee®eer Deens. ³eele jsef[Dees, ogjoMe&ve, Je=ÊeHe$es, meeHleeefnkeÀ ceeefmekesÀ, ³eeb®ee
ÒeecegK³eeves meceeJesMe neslees. pevemebHekeÀe&®³ee meeOeveebvee jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®es ceeO³ece cnCelee
³esCeej veener. Demes cele DeY³eemekeÀe b®³ee SkeÀe ieìe®es Deens. l³eeb®³ee celes, kegÀìgbye, efMe#eCemebmLeeÒeceeCes
pevemebHekeÀe&®eer meeOeves meeceeefpekeÀjCe keÀjerle veenerle. l³eeb®³eeÜejs Flej meeceeefpekeÀjCe keÀjerle
Demeleele. pevemebHekeÀe&®eer meeOeves jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee ®es ceeO³ece veener lej ³eb$e Deens Demes l³eebvee
Jeeìles.
p³ee osMeele efMe#eCee®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Deens, l³ee osMeele ³ee meeOeveeb®ee HeefjCeece jepekeÀer³e
meeceeefpekeÀjCeele DeefOekeÀ ÒeYeeJeer Demelees.
meJe&keÀmeÊeeOeejer He#ee®³ee efJe®eejevee®e HeÀkeÌle cenÊJe efoues peeles. SkeÀ®e efJe®eejmejCeer meJe& ÒeMve mees[C³eeme
meceLe& Deens. Demee Òe®eej JeejbJeej kesÀuee peelees. ÒeYeeJeerHeCes S keÀe®e efJe®eejeb®es jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe
ner ceeO³eces keÀjerle Demeleele.
ueeskeÀMeener jepekeÀer³e J³eJemLesle Òe®eej ceeO³eces cegkeÌle Demeleele. meJe&®e efJe®eejmejCeer®³ee
jepekeÀer³e He#eebvee l³eeb®es efJe®eej ceeb[lee ³esleele. l³eeceg Us ueeskeÀebmeceesj ÒeMveeb®³ee meJe& yeepet ³esleele.
l³eeletve J³ekeÌleer SkeÀe®eer efveJe[ keÀjles. Lees[ke̳eele efJe®eej efveJe[C³ee®es mJeeleb$e J³ekeÌleerme Demeles.munotes.in

Page 30

30³eecegUs ueeskeÀMeenermeeþer HetjkeÀ JeeleeJejCe pevemebHekeÀe&®³ee meeOeveebÜejs e fvecee&Ce kesÀues peeles. ³esLes
ueeskeÀMeenerJe=Êeer®es meeceeefpekeÀjCe pevemebHekeÀe&®³ee meeOeveekeÀ[tve kesÀues peeles.
pevemebHekeÀe&®eer meeOeves efJe®eejeb®³ee, cetu³eeb®³ee meboYee&le Goemeerve Demeleele. l³eebvee mJele:®ee
cnCetve efJe®eej vem elees. les efmLeleerMeerue vemeleele efkebÀJee ieleerMeerue vemeleele. meeceeefpekeÀ efkebÀJee
jepekeÀer³e meboYee&le l³eeb®eer efmLeleerMeeruelee efkebÀJee ieleerMeeruelee l³eeb®ee JeHeej keÀesCe keÀjlees. ³eeJej
DeJeuebyetve Demeles. meJe&keÀYeejleele meceepee®eer ceeefvemekeÀlee peer ©{erJeeoer mejbpeeceMeeneruee ®eebieues cnCeCeejer Deens. leer
yeoueC³eemeeþer Je ueeskeÀMeeneruee HetjkeÀ ceeveefmekeÀlee keÀjC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele kesÀuee peelees.
otjoMe&veJej nesCeeN³ee jepekeÀer³e ®e®ee&, celeoevee®³ee yeeyeleerle nesCeeN³ee ®e®ee&, jepekeÀer³e
efmLejlee Je DeefmLejlesJej nesCeeN³ee ®e®ee& veeieefjkeÀeb®³ee celeeb®es efveefM®eleerkeÀjCe keÀjle Demeleele. Dee pe
ogjoMe&ve Je Je=ÊeHe$es meJee&le ÒeYeeJeer jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe keÀjleele Demes cnìu³eeme HeÀejmes De³eesi³e
nesCeej veener.
ÒeeflekesÀ : jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeele ³eeb®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Deens. Òel³eskeÀ ÒeleerkeÀ Feflenemeelee rue
cenÊJee®³ee Ieìveeb®es DeHel³e Demeles. l³ee Ieìveeb®ee DeLe& l³ee ÒeeflekeÀeletve J³ekeÌle nesle Demelees.
ÒeleerkeÀeÜejs cetu³eeb®es, Ieìveeb®es, Òemebieeb®es, HejbHeje®es mcejCe nesle Demeles. Goe. je<ì^er³e OJepe, efJeefJeOe
jepekeÀer³e He#ee®eer e f®evns, efJeefMe<ì jbie, ³ee meJe& ÒeleerkeÀebletve keÀener jepekeÀer³e mebosMe efouee peele
Demelees.
ÒeeflekeÀeb®es cenÊJe jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®³ee meboYee&le peieYej Deens. ³egjesHeeleerue `ces'
efoJeme, Fbiueb[ceOeerue jep³eeefYeSsefleneefmekeÀ meelel³e Je je<ì^er³e SkeÀelceles®es oMe&ve Ie[le Demeles.
jepekeÀer³e He#ee®eer ef®evns efveefM®ele efJe®eejebvee meceepeemeceesj þsJeleele. ef®evneb®ee®e GuuesKe
efveJe[Ce tkeÀ Òe®eejele nesle Demelees. ÒeeflekesÀ jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe keÀjC³ee®ee meesHee ceeie& Deens. Keeoer
vegmelee keÀHe[e veener lej efJe®eej Deens Demes cnìues peeles. lesJne cenelcee ieebOeer®³ee efJe®eejeb®es
meeceeefpekeÀjCe l³ee®³ee JeeHejelet kesÀues peele Demeles.
2.5 mejkeÀej
MeemevemebmLee jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®es ÒecegKe meeOeve Deens. DeLee&le MeemevemebmLesÜejs
nesCeejs meeceeefpekeÀjCe MeemevemebmLes®³ee mJe©HeeJej DeJeuebyetve Demeles. meec³eJeeoer efkebÀJee meJe&keÀMeemeve J³eJemLesle MeemevemebmLee Òel³e#e jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe keÀjerle Demeles.
meJe&keÀkeÀjeJes ueeieles. jefMe³eele 1917 HetJeea®eer ceeve efmekeÀlee mebHeJeC³eemeeþer mejkeÀejves meJe& ceeO³eceeb®ee JeeHej
kesÀuee. ®eerve ceO³es os Keerue Gb®e G[er, melele ¬eÀebleer, meebmke=ÀeflekeÀ ¬eÀebleerÜejs ®eerveer ueeskeÀebceOeerue
jepekeÀer³e DeveemLee IeeueefJeueer. ®eerve J³ekeÌleeruee meec³eJeeoe r efJe®eejmejCeer®es HeeF&keÀ kesÀues. HejbHejeielemunotes.in

Page 31

31jepekeÀer³e efJe®eej kegÀìgbyeeceeHe&Àle meb¬eÀefcele nesleerue cnCetve kegÀìgbyee®eer cegueeJej®eer HekeÀ[ {erueer
keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. Flej osMeeleerue efJe®eejeb®ee ÒeYeeJe ®eerve veeieefjkeÀeb Jej nesT ve³es cnCetve F lej
osMeeleerue J³ekeÌleermeeþer ` ueesKeb[er He[oer 'Ieeleueer. ³eeHes#ee ÒeYeeJeer jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe efnìuejves
pece&veerle Je cegmeesueerveer ³eebves Fìeueerle kesÀues.
Dejye je<ì^eleerue veeieefjkeÀ ueeskeÀMeener®ee Deeûen Oejerle veenerle, keÀejCe ueeskeÀMeener
He×leer®³ee oesueeskeÀMeener He×leer®eer MeemeveJ³eJemLee pesLes Demeles lesLesner MeemevemebmLee meeceeefpekeÀjCe
keÀjerle Demeles. Goe. veeieefjkeÀebvee me jkeÀej®³ee OeesjCeeJej ìerkeÀe keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Ieìvesves
efouesuee Demelees. mejkeÀej osKeerue ìerkeÀe keÀjCeeN³ee®³ee nkeÌkeÀeme ceev³elee osles. ³eeletve Hejcele
meefnnesle Demeles. mebmeosle nesCeejer ®e®ee&, ®e®exves ÒeMve mees[efJeC³ee®³ee ceeiee&ves meeceeefpekeÀjCe keÀjerle
Demeles.
je<ì^er³e íe$e mesvee, je<ì^er³e mesJee ³eespevee ³eeceeHe&Àle je<ì^Òesce Je je<ì^er³e SkeÀelcelee efvecee&Ce
keÀjC³ee®ee Òe³elve mejkeÀejkeÀ[tve ueeskeÀMeenerle kesÀuee peelees.
2.6 DevegYeJe
DevegYeJeecegUs jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe nesle Demeles. 1975 les 1977 ®³ee DevegYeJeeves
Yeejleer³e pevelesle ueeskeÀMeener cegu³eeyeeyele, ueeskeÀMeener peerJeve He×leeryeeyele efveefM®ele®e Deeoj
Jee{uesuee Deens. mebHe, efveo&Meves, efnbmee®eej kesÀu³eeefMeJee³e Meemeve ceeieC³eeb®ee efJe®eej®e keÀjerle veener.
³ee DevegYeJeecegUs Yeejleele meg©Jeeleeruee®e ³ee ceeiee&®ee JeeHej kesÀuee peelees.
Dev³e mebIeìvee :
keÀeceieej mebIeìvee, efJeÐeeLeea mebIeìvee, ceefnuee mebIeìvee meJee¥®es veJns lej meceepeeleerue SkeÀe
IeìkeÀeb®es jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe efveefM®ele keÀjerle Demeleele. keÀeceieejeb®³ee DeeefLe&keÀ ue{îeeb®ee GÎsMe
jepekeÀer³e Demele es. efkebÀJee jepekeÀer³e GefÎ<ìebmeeþer DeeefLe&keÀ ue{e I³eeJe³ee®ee Demelees. pesJne [eJes He#e
cnCeleele lesJne l³eebvee keÀeceieej mebIeìveeceeHeÀ&le efveefM®ele efJe®eejeb®es jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe
keÀeceieej mebIeìveeceeHe&À keÀjeJe³ee®es Deme les.
ceefnueeb®es jepekeÀjCeeleerue Jee{l³ee mebK³es®es Þes³e efkeÀceeve keÀener jep³eele, ÒeecegK³eeves
kesÀjUele ceefnuee mebIeìveevee ÐeeJes ueeiesue. jepekeÀejCeele meef¬eÀ³e menYeeieer Peeu³eeefMeJee³e Ieìuesues
efouesu³ee meceles®³ee DeefOekeÀejeu ee J³eJene³e& DeLe& ÒeeHle nesCeej veener. Demes meebietve jepekeÀer³e
peeie=leer®³ee iejpes®es ÒeefleHeeove ceefnuee mebIeìvee keÀjleele. SkeÀe jepekeÀer³e efJe®eejeb®es meeceeefpekeÀjCe
lesLes kesÀues peeles.munotes.in

Page 32

32efJeÐeeL³ee¥®³ee DeveskeÀ mebIeìvee Deensl e. Òel³eskeÀ mebIeìvee SkeÀe mJeleb$e jepekeÀer³e efJe®eej
meb¬eÀefcele keÀjerle Demeles. JeeoefJeJeeo, mHeOee&, KesU Je Flej GHe¬eÀceebÜejs l³ee mebIeìvee jepekeÀer³e
meeceeefpekeÀjCe keÀjerle Demeleele.
Yeejleele Deelee meJe&®e peeleer®³ee mebIeìvee P eeuesu³ee Deensle. ³ee mebIeìvee keÀesCel³eelejer
jepekeÀer³e He#eeMeer mebueive Demeleele. l³ee®ee HeefjCeece Yeejleele Deepe peeleerefvene³e He#e Peeuesues
Deensle. Oece&efvene³e He#e Deensle. Òel³eskeÀ He#eeuee efJeefMe<ì peeleer®ee, Oecee&®ee Jeeme Dem elees. peeleer³e
mebIeìvee l³eeb®³ee cesUeJ³eeletve SkeÀe efJeefMe<ì jepekeÀer³e efJe®eejmejCeer®es jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe
keÀjerle Demeles.
cegefmuece je<ì^ele Oeeefce&keÀ mebIeìvee ÒeYeeJeerHeCes meeceeefpekeÀjCe keÀjleele. MJesle, DeMJesle
ueeskeÀeb®³ee ³egjesHeer³e osMeeleerue mebIeìvee, SefMe³eve ueeskeÀeb®³ee DecesefjkeÀe Je ³egjesHeer³e osMeeleerue mebIeìvee
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe keÀjC³eemeeþer onMeleJeeoer ceeie& mJeerkeÀejleele.
³ee jerleerves jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®eer Òe ef¬eÀ³ee efJeefJeOe ceeO³eceebletve Heej He[le Demeles.
keÀener ceeO³eces Òel³e#e lej keÀener DeÒel³e#e jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe keÀjerle Demeleele.
2.7 jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®es cenÊJe (SIGNIFICANCE OF
POLITICAL SOCIALIZATION)
J³ekeÌleeruee jepekeÀer³e mebmke=ÀleerMeer SkeÀ©He JneJes ueeieles. l³eemeeþer keÀener efJe®eejeb®ee,
Dee®eejeb®ee mJeerkeÀej keÀjeJee ueeielees. lej keÀener Dee®eej, efJe®eej mees[eJes ueeieleele. ueneve cegueiee
jepekeÀer³e efJe®eejeb®³ee yeeyeleerle Metv³e Demelees. lees jepekeÀer³e ÒeeCeer vemelees®e l³eeme jepekeÀer³e Òeef¬eÀ³esle
menYeeieer nesC³eemeeþer ÒeLece jepekeÀer³e ÒeeCeer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ns keÀe³e& meeceeefpekeÀjCeeÜejs nesle
Demeles.
jepekeÀer³e J³eJemLesves®e `pebieue keÀe³eoe' meceeHle ke sÀuee. lees Hegvne ³esT ve³es cnCetve jepekeÀer³e
J³eJemLesuee HetjkeÀ jepekeÀer³e mebmke=Àleer®eer efveefce&leer Peeueer. ner jepekeÀer³e mebmke=Àleer keÀe³ece jeefnueer lej®e
jepekeÀer³e J³eJemLee efmLej jenles. l³eemeeþer veblej®³ee efHe{îeele jepekeÀer ³e J³eJemLesuee HetjkeÀ DeMeer
jepekeÀer³e mebmke=Àleer®eer efPejHeCe kesÀueer peeles. Lees[ke̳eele jepekeÀer³e mebmke=Àleer efpeJeble þsJeC³eemeeþer
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®es Keeme cenÊJe Deens.
DeefOeceev³elesmeeþer :
jepekeÀer³e J³eJemLespeJe U meÊee Demeles HeCe l³ee meÊesuee DeefOeceev³elee ÒeeHle JneJeer ³eemeeþer
leer melele Òe³elveMeerue Demeles. keÀejCe jepekeÀer³e J³eJemLesuee pej DeefOeceev³elee efceUeueer lej keÀceerle -
keÀceer MekeÌleerÜejs efleuee keÀe³eoe Je megJ³eJemLee þsJelee ³esl es. ³ee DeefOeceev³elesmeeþer jepekeÀer³e
meeceeefpekeÀjCee®eer iejpe Demeles.
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe keÀe³eÐee®³ee Heeuevee®es cenÊJe meebieles. l³eecegUs keÀe³eoeHeeueve nesle
Demeles. keÀe³eoeyeenîe ke=Àleer®³ee HeefjCeeceeb®eer peeCeerJe meece eefpekeÀjCeeÜejs nesles. Lees[ke̳eele efve³eceeb®esmunotes.in

Page 33

33Heeueve keÀjCeeje veeieefjkeÀ Jeueeiesue.
Fbiueb[ceO³es lej jep³eIeìvee®ee DeefueefKele Deens. meJe& efve³ece mebke sÀleeJej DeeOeeefjle Deensle.
jepeeves veeceOeejer DemeeJes, HebleÒeOeeveebveer ÒeLeeb®es Heeueve keÀjeJes, Fbiueb[®eer J³eJemLee ceesþîee ÒeceeCeele
jepekeÀer³e mebkesÀleeJej DeJeuebyetve Deens. ³ee jepekeÀer³e mebkesÀleeb®³ee meeceeefpekeÀjCeecegUs®e Dee peHe³e¥le
Fbiueb[uee efueefKele jep³eIeìvee efvecee&Ce keÀjC³ee®eer iejpe Yeemeueer veener.
jepekeÀejCeele ³eMemJeer JneJe³ee®es Demesue lej YetefcekeÀe ³eMemJeerHeCes Jee{Jelee Deeueer Heeefnpes.
³eMemJeer YetefcekeÀe keÀMeer Jee{JeeJeer ³ee®es %eeve j epekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeeÜejs efceUles. ³eMemJeer vesl³ee®³ee
Jele&vee®eer ceeefnleer l³eeme leer HegjJeles.
jepekeÀejCe keÀuee Deens. ner keÀuee meeceeefpekeÀjCeeÜejs ceeefnle nesles. ceesþîee jepekeÀer³e
vesl³eeyeÎue melele meebefieleues peeles. l³ eeb®³ee ³eMee®es iecekeÀ meebefieleues peeles. ns jepekeÀer³e ³eMemJeer
Jeeì®eeue keÀjC³eemeeþer efveefM®ele®e ceesuee®es Demeles.
ogJee :
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe jepekeÀer³e Je meeceeefpekeÀ J³eJemLesleerue ogJee Deens. ³ee ogJ³eecegUs®e
jepekeÀer ³e J³eJemLes®es meelel³e keÀe³ece jenles.
keÀener osMeeletve jepesMeener meceeHle Peeueer. keÀener osMeele l³eeSsJepeer ueeskeÀMeener He×leer Deeueer.
lej keÀener osMeele ngketÀceMeener Deeueer. keÀener osMeele melele ngketÀceMeener®ee OeeskeÀe Demelees . keÀener osMeele
ueeskeÀMeeneruee Deefpeyeele OeeskeÀe vemelees. ueeskeÀMeener®ee HeÀejmee Jeejmee vemeleevee Yeejleele ueeskeÀMeener
efmLejJeueer lej Yeejleeyejesyej®e HeeefkeÀmleeveceO³es ueeskeÀMeener®eer mLeeHevee Peeueer HeCe leer lesLes DeveskeÀoe
Keb[erle Peeueer. ³ee meJe& iees<ìer®ee Gueie[e kesÀJeU jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjC ee®ee DeY³eeme kesÀu³eeme®e
nesT MekeÀlees.
J³ekeÌleer®³ee jepekeÀer³e Jele&veeuee ³eesi³e efoMee ueeJeC³ee®³ee Òe³elve jepekeÀer³e J³eJemLee
meeceeefpekeÀjCeeÜejs®e keÀje rle Demeles. keÀe³eoeHeeuevee®es cenÊJe melele meebietve ®eebieuee veeieefjkeÀ efvecee&Ce
keÀjC³ee®es Òe³elve jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeeÜejs kesÀues peeles. SkeÀe DeLee&ves jepekeÀer³e efve³eb$eCee®ee
GÎsMe®e jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeecegUs meenîe ne sle Demelees.
`celeeme cetu³e Deens efkebÀcele veener les efJeketÀ vekeÀes' DeMeer met®evee efveJee&®eve Dee³eesie
efveJe[CegkeÀeR®³ee keÀeUele osle Demeles. ³eeÜejs celeeb®³ee meboYee&le efJeefMe<ì efJe®eejeb®es meeceeefpekeÀjCe kesÀues
peeles. ns jepe keÀer³e meeceeefpekeÀjCe ueeskeÀMeener®³ee ³eMeemeeþer DeeJeM³ekeÀ meeceeefpekeÀ ceeveefmekeÀlee
efvecee&Ce keÀjles.
Yeejleele `Oece&efvejHes#eles®ee' efJe®eej melele efPejHeC³ee®ee Òe³elve nesle Demelees. keÀejCe ³ee
efJe®eejeb®³ee meeceeefpekeÀjCeele® e ³ee osMee®es DeKeb[lJee®eer iJeener Deens. ³ee®ee DeLe& osMee®³ee
SkeÀelceles meeþer, DeKeb[lJeemeeþer jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®es Keeme cenÊJe Deens.munotes.in

Page 34

34jepekeÀer³e J³eJemLesuee HetjkeÀ mebkeÀuHekeÀeb®es, efJe®eejeb®es jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe P eeues veener
lej jepekeÀer³e J³eJemLesuee megmebiele jepekeÀer³e mebmke=Àleer jenle veener. HeefjCeecele: jepekeÀer³e J³eJemLee Je
jepekeÀer³e mebmke=Àleerveer ³eele mebIenesles.
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeeÜejs®e DeveeJeM³ekeÀ efJe®eejeb®eer meceeHleer kesÀueer peeles. lesLes HeeskeÀUer
jent ve³es cnCetve veJeerve efJe®eejeb®es jesHeCe kesÀues peeles. DeeJeM³ekeÀ les jepekeÀer³e HeefjJele&ve kesÀues peeles.
FLes HeefjJele&ve keÀ©ve jepekeÀer³e J³eJemLes®es meelel³e jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeeÜejs efìkeÀefJeues peeles.
menYeeieemeeþer :
ueeskeÀMeenerle peveles®³ee jepekeÀer³e menYeeieeme cenÊJe efoues peeles. efpelekeÀe peemle menYeeie
eflelekeÀer DeefOeceev³elee DeefOeke À Demeles. ne menYeeie efJeJeskeÀer DemeeJee ueeskeÀeb®ee DeMeeÒekeÀejs menYeeie
Jee{efJeC³ee®es keÀe³e& jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeecegUs®e nesles.
jepekeÀer³e peeCeerJe :
jepekeÀer³e J³eJemLee mecepeC³eemeeþer jepekeÀer³e Òeef¬eÀ³ee, jepekeÀer³e mebm Lee, jepekeÀejCe
mecepeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. veeieefjkeÀele jepekeÀer³e peeefCeJes®ee efJekeÀeme kesÀJeU jepekeÀer³e
meeceeefpekeÀjCeeÜejs®e nesle Demelees. DeveskeÀ DeY³eemekeÀebveer kesÀuesu³ee HeenCeerÜejs ns meÒeceeCes efme×
Peeuesues Deens.
2.8 mee jebMe (SUMMARY)
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®es cenÊJe ³eele Deens keÀer l³eecegUs®e jepekeÀer³e mebmke=Àleer Heg{®³ee
efHe{erle meb¬eÀefcele nesles. jepekeÀer³e J³eJemLesuee efmLejlee ÒeeHle nesles. jepekeÀer³e J³eJemLesuee DeefOeceev³elee
efceUles. ve eieefjkeÀebvee jepekeÀejCeele menYeeieer keÀ©ve l³eebvee lesLes ³eesi³e YetefcekeÀe Heej Hee[C³eemeeþer
DeeJeM³ekeÀ leer ceeefnleer jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeeÜejs®e efoueer peeles. keÀener osMeebvee jepekeÀer³e
HeefjJele&vee®eer iejpe Demeles. jepekeÀer ³e mebmke=Àleer Jee yeoue keÀjC³ee®eer iejpe Demeles. ns HeefjJele&vee®es
keÀe³e& osKeerue jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeeÜejs nesT MekeÀles. menYeeieer ueeskeÀMeener meJee¥le ®eebieueer
jepekeÀer³e J³eJemLee ceeveueer peeles. efle®eer efveefce&leer osKeerue jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeeÜejs®e Meke̳e Deens.
meJee&le cenÊJee®es cnCepes jepekeÀer³e Òeef¬eÀ³ee mecepeC³eemeeþer jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®³ee
DeO³e³eveeuee Keeme cenÊJe Deens.munotes.in

Page 35

35DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) jepekeÀer³e meeceeefpe keÀjCee®ee DeLe& Je J³eeK³ee meebiee.
2) jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®es mJe©He meebiee.
3) jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®eer ceeO³eces keÀesCeleer les efuene.
4) jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®es cenÊJe efJeMeo keÀje.
2.9DeY³eemee®es ÒeMve (QUESTIONS)
1.jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®ee DeLe& Je J³eeK³ee meebietve mJe©He mHe<ì keÀje.
2.jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe cnCepes keÀe³e? jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®eer ceeO³eces / meeOeves keÀesCeleer
les meebiee.
3.jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®eer J³eeK³ee meebietve jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®es cenÊJe mHe<ì keÀje.
4.Òe®eej ceeO³eces, pevemebHekeÀe&®eer meeOeves ³eeb®eer jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCeeleerue YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.
2.10 meboYe& met®eer (REFERENCES BOOK )
1.yeer. Jee³e. kegÀuekeÀCee a, jepekeÀer³e meceepeMeem$e, efJeÐee ÒekeÀeMeve, veeieHetj.
munotes.in

Page 36

363
iegvnsieejer efme×eble
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎ<ìîes
3.1 ÒemleeJevee
3.2 iegvnsieejer efme×eblee®es efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesCe
3.3 je@yeì& ceì&ve ³eeb®ee efme×eble
3.4 iegvnîeeb®es ÒekeÀej
3.5 efJeÐeeL³ee¥ceOeerue kegÀ®es<ìeKeesjer (j@efiebie)
3.6 Yeejlee leerue iegvnsieejer®es ÒeceeCe
3.7 meejebMe
3.8 keÀþerCe Meyo
3.8 DeY³eemee®es ÒeMve
3.0 GefÎ<ìîes
1.iegvne cnCepes keÀe³e, ns mece petve IesC³eemeeþer Je iegvnîee®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer
2.iegvnsieejer efme×eblee®ee mew ×ebefvlekeÀ He×leerves DeY³eeme keÀj C³eemeeþer.
3.iegvnsieejer efme×eblee®es efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesCe DeY³eeme Ces ns cenÊJee®es GefÎ<ì Deens.
4.iegvne Je iegvnîeeb®es ÒekeÀej DeY³eemeCes.
5.iegvnsieejer peieleeleerue DeekeÀ[sJeejer peeCetve IesCes.
3.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
meceepeele p esJneHeemetve iegvns Ie[le Deensle ,lesJneHeemetve®e iegvnîee®³ee keÀejCeeb®ee MeesOe
ceeveJe meelel³eeves Iesle Deeuesuee Deens. l³eecegUs®e DeHejeOee®³ee DeLeJee iegvnîeeb®³ee keÀejCeeb®ee MeesOe SkeÀ
efvejblej ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens Demes cnCelee ³esF&ue. ceeveJeer mJeYeeJe Je l³ee®es J³ekeÌleerceÊJe ns lej
Del³eble iegbleeiegbleer®es Deens®e HeCe l³ee®eyejesyej l³ee®³ee meYeesJeleeueer DemeCeejer meeceeefpekeÀ, DeeefLe &keÀ
HeefjefmLeleer DeeefCe He³ee&JejCe ns osKeerue eflelekesÀ®e iegbleeiegbleer ®es Deens Je les DeefOekeÀeefOekeÀ iegbleeiegbleer®es yevele
®eeueues Deens. l³eecegUs®e iegvnîee®³ee keÀejCeeb®ee MeesOe ne iegbleeiegbleer®ee Je yengDee³eeceer efJeDeens. iegvnîeeb®³ee keÀejCeeb®ee MeesOe IesC³ee®ee Òe³elve meceepeMeem$e%e, peerJeMeem$e%e, ceevemeMeem$e%e,
DeHejeOeMeem$e%e, ceveesefJeke=À eflelep%e ³eebveer kesÀuee Deens, Je l³eelegve®e iegvnîee®eer efJeefYeVe keÀejCesmunotes.in

Page 37

37keÀejCeceerceebmee DeeHeu³ee meceesj DeY³eemeemeeþer GHeueyOe Peeueer Deens. DeHejeOeke=Àleer®es efJeefYeVe ¢ M³e Je
De¢M³e Hewuet ³ee DeO³e³eveeletve Heg{s Deeues Deensle. ³eelegve®e DeY³eemekeÀebvee SkeÀ Deve¢<ìer ueeYeg MekeÀles
ns veekeÀejlee ³esle veener.
iegvnîeeb®eer J³eeK³ee, mJe©He, iegvnsieejer Jele&ve ns keÀeU Je mLeU ³eeJej DeJeuebyetve Demeles.
keÀeUmLeUevegmeej iegvnsieejerefJeDeHejeOeMeem$e%e mìerHesÀve ®e@kesÀj ³eebveer meebefieleuesuee efJe®eej cenÊJee®ee Jeeìlees. “Crimes and
Criminals change in defition by time and place, what is a crime
today, may not be a crime tomorrow”. keÀeU Je mLeUevegmeej iegvne Je iegvnsieej
³eeb®eer J³eeK³ee yeoueles. Deepe p³eeme DeeHeCe iegvne ceevelees lees GÐee keÀoeef®ele iegvne ceeveuee peeCeejner
veener. Goe. `ieYe&Heele' ne DeeJeM³ekeÀlee Demes ue lej [e@keÌìj keÀ© MekeÀleele.
3.2iegvnsieejer efme×eblee®es efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesCe
iegvnsieejer Jele&vee®eer keÀejCeceerceebmee keÀjC³eemeeþer DeHejeOeMeem$e%eebveer DeveskeÀ Hewuetbveer
iegvnsieejer Jele&vee®ee DeY³eeme kesÀuee .p³eeletve keÀen er efme×eble ceeb[ues iesues. [e@. jece Deengpee ³eebveer DeMee
ÒecegKe ¢ef<ìkeÀes Cee®eer ®e®ee& ³ee DeeHeu³ee ûebLeele kesÀueer Deens .l³ee®ee Dee{eJee IesCes ³eesi³e þjsue.
DeefYepeele Je veJe DeefYepeele efme×eble (Classical and Neo -classical theories) pewefJekeÀ
Jee Mejerj®eveelcekeÀ efme×eble (Biological or constitutional theories) ceveesefJeke=Àleer DeeefCe
ceevemeMeem$eer³e efme×eble (Psychopathological and Psychological theories)
DeeefLe&keÀ efme×eble (Economic Theories) YeewieesefuekeÀ efkebÀJee mL eeveefJe(Geographical or Topographical Theories) meceepeMeem$eer³e efme×eble
(Sociological theories) Je yengIeìkeÀ efme×eble (Multiple Factor theory) DeMee
ÒecegKe mew×ebeflekeÀ ÒeJeeneb®eer ceerceebmee [e@. jece Dengpee ³eebveer l³eeb ®³ee “Criminology” Je
efJeJes®eveelcekeÀ DeHejeOeMeem$e ³ee ûebLeele kesÀuee Deens. l³eeyeeyele l³eebveer DeHejeOe efme×eblee®es efJeefJeOe
¢ef<ìkeÀesve DeY³eemekeÀebvee mecepegve IesC³eeme GHe³egkeÌle þjsue. ³eeleerue keÀener efme×eblee®ee Lees[ke̳eele
Dee{eJee Heg{s Iesleuee Deens.
DeefYepeele efme×eble (Classical Theory) :
DeþjeJ³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le DeefYepeele efme×eblee®ee pevce Peeuee, ³ee efme×eblee®eer
ceeb[Ceer ÒeLece Fbiueb[ Je Fìueer ³ee oesve osMeebceO³es Peeueer. l³eeveblej ³egjesH e Je DecesefjkesÀle ³ee
efme×eblee®ee Òemeej Peeuee. ³ee efme×eblee®eer ceeb[Ceer keÀjCeeN³eeceO³es efmePej yeskeÀeefj³ee (1738 -
1794), pesjsceer yesLece (1748 -1832) Je mej me@c³egDeue jesceerueer (1757 -1818) ³eeb®ee
meceeJesMe neslee.
DeefYepeele efme× eble ne cegKeJeeoer efkebÀJee efJeueemeJeeoer leÊJeeJej DeeOeejuesuee Deens. ceeCetme ne
megKeueesuetHe Deens. lees megKekeÀejkeÀ ke=Àleer keÀjC³eekeÀ[s ÒeJe=Êe neslees DeeefCe p³ee og:KekeÀejkeÀ iees<ìer
Deensle l³ee lees keÀjC³eeme ìeUlees, ner ceeveJee® eer menpeÒeJe=Êeer Deens. ³eeme®e efJeueemeJeeoer ceevemeMeem$e
(Hedonistic Psychology) Demes cnìues peeles. ³ee efme×ebleeme megKe -og:Ke efme×eble Demesner
cnCeleele. SKeeoer ke=Àleer keÀjC³eeHetJeea ceeCet me ne l³ee ke=ÀleerHeemetve l³eeme efkeÀleer megK e ueeYeCeej Deens Jemunotes.in

Page 38

38efkeÀleer og:Ke nesCeej Deens ³ee®es ieefCele ceeb[lees. megKee®ee DeefOekeÀ ueeY e nesCeej Demesue lej leMeer ke=Àleer
lees keÀjlees Demes lelJe ceeveues Deens. ³ee efme×eblee®eer ÒecegKe lelJes DeMeer -
1) J³ekeÌleer efJeJeskeÀer De ens, l³ee®ee J³eJenej megKe -og:Ke efme×ebleeJej DeeOeeefjle Deens.
2) Òel³eskeÀ DeHejeO³eeme efMe#ee efoueer iesueer Heeefnpes. p³eecegUs DeHejeO³eeme pees Deevebo efceUeuesuee
Demelees lees ve<ì Peeuee Heeefnpes.
3) efMe#ee ner DeeflekeÀþesj Demeg ve³es lej leer iegvnîee®³ee ÒeceeCeele DemeeJeer, Peeuesu³ee nev eer®³ee
ÒeceeCeele DemeeJeer.
4) keÀe³eoe meJe& veeieefjkeÀebvee meceeve DemeeJee.
5) keÀe³eÐeele mHe<ìlee DemeeJeer, v³ee³eeOeerMeeves keÀe³eÐee®es efJeMueskeÀe³e& keÀjeJes.
DeefYepeele efme×eblee®³ee HegjmkeÀl³ee&ves pegveeì Je jeveìer He×leerves iegvne efve³eb$eCee®³ee
lelkeÀeueerve He×leerefJe©× efJe®eej ceeb[uee Je veJ³ee ÒekeÀej®ee keÀe³eoe keÀjC³ee®³ee lelJee®es ÒeefleHeeove
kesÀues. iegvnsieej ne ceeCegme Deens ns ue#eele IesTve ceeveJeles®³ee HeeleUerJej l³eeuee efMe#ee efoueer iesueer
Heeefnpes. efMe#es®es GefÎ<ì ÒeefleyebOe keÀjCes ns DemeeJes, ÒeeflejesOe DeLeJee meg[ Demet ve³es Demes ÒeefleHeeove
kesÀues. DeefYepeele efme×eblee®³ee mHe<ìer keÀjCeele DemeCeeN³ee keÀener $egìer ceeb[u³ee iesuesu³ee Deensle.
l³eeÒeceeCes pej J³eeqkeÌleceO³es efJeJeskeÀ Deens lej le erkeÀe³eÐee®es GuuebIeve keÀe keÀjle s?l ³ e e ® e Ò e c e e C e s
mejeF&le iegvnsieej ne mejeF&le Deens keÀe DeekeÀefmcekeÀ Deens ns ue#eele Ie sleues veener. meJee¥®es meejK³ee®e
He×leerves cegu³eceeHeve kesÀues iesues. Jew%eeefvekeÀ ¢ef<ìkeÀesvee®ee DeYeeJe ³ee efme×ebleele Deens DeMeer efìkeÀe
kesÀueer iesueer.
veJe-DeefYepeele DeHejeOe efme×eble (Neo -classical Theory) :
’veJe DeefYepeele De HejeOe efme×eble“ DeefYepeele DeHejeOe efme×eblee®es megOeeefjle Jee Òeiele
mJe©He Demes cnCelee ³esF&ue. DeefYepeele efme×eblee®es meceeve iegvne keÀjCeeN³ee meJe& J³ekeÌleervee meceeve
efMe#ee ÐeeJeer Je efMe#ee osleevee efuebie, Je³e, MeejerefjkeÀ, ceev eefmekeÀ #ecelee ³eele Yeso keÀ© ve³es Demes
efJe®eej ceeb[ues. veJe DeefYepeele efJe®eej ÒeJeeneves meJe& iegvnsieejebvee efMe#ee ³ee®es meceLe&ve kesÀues. Hejbleg ns
meJee¥vee meceeve ueeieg keÀjCes De³eesi³e þjsue, Dev³ee³ekeÀejkeÀ þjsue, Demee efJe®eej ceeb[uee. l³eeb®³ee celes
cegues Je cevees©iCe ³eeb®ee JesieUe Je mJeleb$e efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ÖeWÀ®e ¬eÀebleer Je l³eeveblej®³ee
keÀeueKeb[ele efJekeÀefmele Peeuesu³ee veJe -DeefYepeele efme×ebleeves, DeefYepeele efme×eblee®es cenÊJe ue#ee le
Iesleues HeCe l³eele megOeejCee meg®eefJeu³ee. l³eeb®³ee celes ,cegues Je ©iCe ns megKe Je og:Ke ³eeb®es ke=Àeflepev³e
ceespeceeHe keÀ© MekeÀle veenerle. l³eecegUs (Pleasure and Pains theory) `megKe Je og:Ke
efme×eble' megOeejerle mJe©Heele ceeb[uee pee Ces iejpes®es Peeues. Deepe®ee yeeue iegvnsieejeb®ee kesÀuesuee mJeleb$e
efJe®eej Je keÀe³eoe, ³ee®es cegU ns veJe -DeefYepeele efme×ebleeceO³es Deens.
veJe-DeefYepeele DeHejeOe (iegvnsieejer) efme×ebleeceO³es efye´efìMe DeHejeOe Meem$e%eeb®es ue#eCeer³e
³eesieoeve Deens. l³eebveer 1810 les 1819 nîee ojc³eeve DeefYepeele efme×eblee®eer meefce#ee kesÀueer. DeeefCe
veJe-DeefYepeele efme×eblee®eer peer lelJes l³eebveer ceeb[ueer leer DeMeer meebielee ³esleerue.
1) HeefjefmLeleer DeeefCe keÀe³eoe ³ee®ee mee keÀu³eeves efJe®eej keÀ©ve efJeJeskeÀeves v³ee³e efouee iesuee Heeefnpes.
2) meceeve iegvnîeeme meceeve efMe#ee ³ee lelJeeme efJejesOe keÀ©ve meleje Je³eebvee efMe#ee efoueer peeT ve³es.munotes.in

Page 39

393) iegvne Ie[C³eeceeieerue keÀejCe eb®ee MeesOe IesC³ee®³ee efJe®eej ceeb[uee.
4) DeefYepeele efme×ebleeceOeerue ceeveJee®eer mJeleb$e F®íe Je lemes®e megKe efceUsue leMeer®e ke=Àleer
keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer ³ee efJe®eejeme ceev³elee efoueer.
Lees[ke̳eele DeefYepeele Je veJe -DeefYepeel e efme×ebleeceO³es Jew%eeefvekeÀlee keÀceer Demeueer lejerner
DeHejeOeMeem$eeleerue Hee³eeYegle efJe®eej yewþkeÀ le³eej kesÀuesueer efomegve ³esles.
3.3je@yeì& ceì&ve ³eeb®ee efme×eble
[jKeeF&ce ³eebveer ceeb[uesu³ee ’ÒeceeCekeÀMegv³elee“ ³ee Decetle& mebkeÀuHeves®ee efJemleej je@yeì&
ceì&ve ³ee DecesefjkeÀve meceepeMeem$e%eeveer kesÀuee. ceì&ve ³eebveer meeceeefpekeÀ Jeie& Je meeceeefpekeÀ mebj®evee
³eecegUs iegvnsieejerle keÀe³e HeÀjkeÀ He[lees ³ee®ee DeY³eeme kesÀuee. JesieJesieUîee meceepemebj®eves le
iegvnsieejer®es JesieJesieUs ÒeceeCe mJe©He keÀe Demeles, ³ee®ee MeesOe l³eebveer Iesleuee. je@yeì& ceì&ve ³eeb®³ee celes,
J³ekeÌleeR®³ee DeeMee, DeekeÀeb#ee, meceepeelegve®e efvecee&Ce nesleele. meeceeefpekeÀ mebj®evesJej J³ekeÌleer®³ee
DeJeemleJe DeMe e DeeMee, DeekeÀe#eeb®³ee o[HeCee®ee leeCe Jee{u³eeves `ÒeceeCekeÀMegv³elee' efvecee&Ce ne sles.
J³ekeÌleer®eer GefÎ<ìs Het Ce& keÀjC³eemeeþer keÀe³eosMeerj ceeiee&®eer ,meeceev³e ceeiee&®eer GHeueyOelee pej keÀceer
Demesue lej GefÎ<ìs Je keÀe³eosMeerj ceeie & efkebÀJee meceepeceev³e ceeie& ³eele Demeblegueve DeLeJee oesefvecee&Ce nesleele Je J³ekeÌleer ÒeceeCekeÀ veekeÀe©ve Jeececeeiee&keÀ[s JeUles.
ceì&ve ³eebveer cnìues Deens SkeÀerkeÀ[s meceepe veeieefjkeÀebvee ³eesi³e Je keÀe³eosMeerj ceeiee&veer mebHeÊeer
pecee keÀjC³ee®es GefÎ<ì oslees, HejJeeveieer oslees DeeefCe ogmejerkeÀ[s l³eebvee ceesþîee ÒeceeCeele mebmLeelcekeÀ
jerl³ee mebHeÊeer efvecee&Ce keÀjC³ee®eer keÀe³eosMeerj ceeiee&®eer mebOeer efoueer peele veener. DeMeer mebOeer ve
efceUeu³eeves meeO³e DeeefCe meeOeve ³eeceOeerue efJemebieleer ner J³ekeÌleer®³ee iegvnsieejer Jele&vee®es ÒeleerkeÀ þjles.
J³ekeÌleer l³ee®³ee #ecelesvegmeej, F®ísvegmeej ceeie& efmJekeÀejles, ÒeceeCekesÀ veekeÀejles Je l³ee®³eemeceesj
’ÒeceeCekeÀMegv³ele e“ efvecee&Ce nesles. meceepeele GefÎ<ì Hegle&lesmeeþer keÀe³eosMeerj ceeie&, yengmebK³e J³ekeÌleerbvee
Hegjsmes GHeueyOe keÀ©ve osCeejer meeceeefpekeÀ mebj®evee®e meeO³e DeeefCe meeOeve ³eeb®³eeceO³es meceleesue jeKeg
MekeÀles. pesJne npeejes yesjespeieej keÀe³eosMeerjefjl³ee keÀece ceeieleele, GefÎ<ìeb®eer Hetle&lee keÀ© Fef®íleele
lesJne l³eebvee meeOeves GHeueyOe keÀ©ve osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Del³eble JewkeÀu³eeletve Dev³ee³e Je l³eeletve
ÒeceeCekeÀMegv³elee efvecee&Ce nesTve J³ekeÌleer iegvnsieej yev eleele.
ceì&ve ³eeb®³ee efme×ebleevegmeej keÀener Dee#esHe IesC³eele Deeues. ceì&ve ³eebveer meceepe mebj®eves®³ee
meceleesueeme DeefOekeÀ cenÊJe efoues Deens. leguevesves J³ekeÌleer®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ iejpeebkeÀ[s ogue&#e kesÀues Deens.
leCeeJe³egk eÌle mebyebOe vesnceer®e efJeueveeme pevce osleele Demes veener. lemes®e p³ee J³ekeÌleeRvee
meeceeefpekeÀ mebj®evesle Òeieleer®eer ®eebieueer mebOeer osTvener l³ee J³ekeÌleer iegvnsieejer Jele&ve keÀe keÀjleele ³ee®es
efJeMuesefJeYesefole mebOeer efme×eble (Different opportunity theory ):
mebOeer efme×ebleeleerue ne SkeÀ cenÊJee®ee efme×eble Deens. ne efme×eble efj®e[& HeÌueesJe[& Je uee@F&[
Dee@ueerve ³eebveer 1960 meeueer ÒekeÀeefMele Peeuesu³ee “Delinquency and opportunity” ³eemunotes.in

Page 40

40ûebLeele ceeb[uee Deens. iegvnsieejer Jele&ve keÀjC³eekeÀ[s ÒeJe=Êe keÀjCeeN³ee ÒesjCee efkebÀJee oyeeJe ³ eeb®ee efJe®eej
keÀjC³eeSsJepeer, ne efme×eble J³ekeÌleer efJeefMe<ì iegvnsieejer ke=Àleer®e keÀe efveJe[les ³ee®es efJeMues³eelegve JesieJesieUs iegvnsieej DeeHeu³ee DeeMee -DeekeÀeb#ee HegCe& keÀjC³eemeeþer JesieJesieUîee iegvnsieejer ke=Àl³ee®es
ceeie& keÀe neleeUleele ³ee®ee MeesOe IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. je@yeì& ceì&ve®ee keÀe³e&keÀejCe
efJemebieleerlegve Ò eceeCekeÀ Òe³elve kesÀuee Deens. je@yeì& ceì&ve®ee keÀe³e&keÀjCe efJemebieleerlegve ÒeceeCekeÀ Megv³eles®ee
efme×eble Je meojueB[ ³eeb®ee efJeYesefole meen®e³e& ³ee efme×eblee®³ee meb³egkeÌle ÒeYeeJeeletve ne efme×eble
ceeb[C³eele Deeuee Deens.
³ee efm e×ebleevegmeej Òel³eskeÀ J³ekeÌleer ner oesve ÒekeÀej®³ee mebOeer mebj®evesle jenle Demeles.
1) keÀe³eosMeerj mebOeer mebj®evee (Legitimate opportunity structure)
2) yeskeÀe³eosMeerj mebOeer mebj®evee (Illegitimate opportunity structure)
keÀe³eosMeerj mebOeer mebj®evee ce³ee&efole Demeleele. pesJne J³ekeÌleeruee GefÎ<ì Hegle&lesmeeþer ³eMe
ÒeeHleermeeþer keÀe³eosMeerj mebOeerj®evee ce³ee&efole efceUles efkebÀJee efceUle veener lesJne yeskeÀe³eosMeerj ceeiee&®ee
DeJeuebye l³ee keÀ© MekeÀleele. Hejbleg De mes yeskeÀe³eosMeerj ceeie& Jee Jele&ve efMekeÀC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ
He³ee&JejCe Jee HeefjefmLeleer DeeJeM³ekeÀ Deens. vegmelee ceeie& þjJetve ®eeuele veener. yeskeÀe³eosMeerj ceeiee&ves
Jeeì®eeue keÀjC³ee®eer ceveesJe=Êeerner efMekeÀeJeer ueeieles.
DeMeeefjleerves `efJeYesefole mebOeer efme×eble' ne DeeHeues ue#e j®eveelcekeÀ DemeceleesueekeÀ[s JesOelees
Je l³eeÜejs keÀe³eosMeerj Je yeskeÀe³eosMeerj Jele&vee®ee MeesOe Ieslees.
Jejerue meJe& mebOeer efme×eble meeceeefpekeÀ Je mebj®eveelcekeÀ Hewueb tveer DeHejeOee®es efJeMueskeÀjleevee efomeleele.
Deefleefve³eb$eCee®es efme×eble (Theories of overcontrol ):
Òees. n@ieve ³eebveer efJeMeo kesÀuesuee meceepeMeem$eer³e efme×eblee®ee eflemeje ieì cnCepes
Deefleefve³eb$eCee®ee efme×ele nes³e. ³ee e fme×eblee®es lelJe Demes keÀer, J³ekeÌleer iegvnsieejer Jele&ve keÀe keÀjleele
³ee®ee MeesOe IesC³eeSsJepeer l³eebvee iegvnsieej cnCetve efMekeÌkeÀe ceejC³eeJej meceepeele DeefOekeÀ Yej keÀe efouee
peelees? iegvne efve³eb$eCee®³ee veeJeeKeeueer pes Deeflee fve³eb$eCe nesles l³eelegve®e iegvne keÀceer nesC³eeSsJepeer
Jee{C³ee®eer®e Meke̳elee Demeles. DeMee ÒekeÀej®³ee efmLeleer®ee Heg{erue efme×ebleeceO³es meceeJesMe neslees.
uesyeueeRie efme×eble -veeceeefYeOeeve efme×eble (Labelling Theory ):
1938 mee ueer ÖeÀkeÌueerve ìsvesveyece (Franklin Tannenbaum) ³eebveer l³eeb®³ee
“Crime and the community” ³ee ûebLeele ne efme×eble ceeb[uee. SKeeÐee Jele&veeme
`iegvnsieejer' Jele&ve þjefJeCeeN³ee Òeef¬eÀ³esJej®e ne efme×eble yeesì þsJelees. SKeeÐee J³ekeÌleer®³ee Jele&veeme
`iegvnsieejer' Demes veeceeefYeOeeve osC³ee®³ee ke=Àleerves Demes Jele&ve keÀceer nesC³eeSsJepeer Jee{C³ee®eer Meke̳elee
Demeles. Demes ne efme×eble meebielees. ìsvesveyece ³eebveer veeceeefYeOeeve Òeef¬eÀ³esme “Dramtization of
evil”Demes cnì ues Deens. meceepee®ee iegvnsieej J³ekeÌleerkeÀ[s HeenC³ee®ee ¢ef<ìkeÀesve ne iegvnsieejer Jele&ve
keÀceer keÀjC³eeSsJepeer Demes Jele&ve Hegvne keÀjC³eeme GÊespeve oslees. ³ee®es GoenjCe osleebvee les cnCeleele,
SKeeÐee le©Ceeves SkeÀ meenme cnCetve efkeb ÀJee cepee cnCetve iegvnsieejer Jele&ve kesÀues lej, v³ee³eeue³eele
l³ee®ee iegvne efme× Peeu³eeveblej l³eeme `iegvnsieej' ne efMekeÌkeÀe / uesyeue ueeieles. DeeefCe iegvnsieej cnCetvemunotes.in

Page 41

41l³ee®eer meceepeeuee SkeÀ veJeer DeesUKe keÀ©ve efoueer peeles. ³ee ues yeuecegUs F®íe vemeleeveener l³ee®e
iegvnsieejer ceeiee&ves peerJeve peieCes l³eeme Yeeie He[les. ìsvesveyece ³eeb®³ee celes, DeMee ÒekeÀej®³ee iegvnsieejeme
mecepeeJetve meebiegve, mecepe osTve DeMee Jele&veeHeemegve HejeJe=Êe kesÀues peeT MekeÀles. l³eev es ÒeLece®e iegvne
kesÀuesuee Demelees l³eeme iegvnsieejer Jele&ve keÀjC³ee®eer meJe³e vemeles. l³eecegUs lees mejeF&le iegvnsieej
nesC³eeHeemetve Jee®eg MekeÀlees. meceepee®ee Òe³elve ne l³eeuee iegvnsieejer Jele&veeletve cegkeÌle keÀjC³eemeeþer
Demee³eue e nJee. l³eeSsJepeer leg iegvnsieej Deensme Demee efMekeÌkeÀe / uesyeue efoues peeles. leer ®eebieueer J³ekeÌleer
Demeueer lejerner ³ee uesyeuecegUs leeruee iegvnsieejer Jele&vee®ee®e ceeie& efMeuuekeÀ jenlees. uesyeefuebie He×le ner
iegvne efve³eb$eCeeSsJ epeer iegvne Jee{JeC³eeme HeesÒees. S[efJeve uesceì& ³eebveer 1951 meeueer ³eeyeeyele DeY³eeme keÀ©ve ÒeeLeefcekeÀ efJeHeLeieceve
(Primary deviation) , og³³ece efJeHeLeieceve (Secondary deviation) Demes oesve ÒekeÀej®es
iegvnsieejer Jele&ve meebefieleues. l³eeb®³ee celes, ÒeeLeefcekeÀ efJeHeLeieceve cnCepes iegvne keÀjCeeN³ee (First
time offenders) J³ekeÌleerme ³eesi³e lees meuuee osTve meJe&meeOeejCe peerJeveceeie& DeJeuebyeC³eeme
ÒeJe=Êe keÀjlee ³esles. ’iegvnsieej“ uesyeue osTve ns meeO³e nesle veener. Gueì l³eecegUs iegvnsieejerJele&veekeÀ[s
JeUC³ee®ee®e OeeskeÀe DeefOekeÀ Demelees.
og³³ece efJeHeLeieceve Demesue lej cnCepes®e ÒeeLeefcekeÀ efJeHeLeieceveeveblejner mecepe osTve ner
l³eeves Hegvne iegvnsieejer Jele&ve kesÀuesues Demeles. l³eecegUs Demes Jele&ve keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerme ³eesi³e leer efMe#ee
osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles, Demes l³eebveer ÒeefleHeeove kesÀues Deens.
nesJe[& yeskeÀj ³eebveer 1963 ceO³es ÒekeÀeefMele kesÀuesu³ee “The outsiders” ³ee ûebLeele ³ee
veeceeefYeOeeve efme×ebleele Yej ìekeÀueer lemes®e De@jesve efmekeÀejsue ³eebveerner Heesueerme, v³ee³eeue³eerve
DeefOekeÀejer DeeHeueer keÀe³e&#ecelee efme× keÀjC³eemeeþer `ÒeLece iegvne' keÀjCeeN³ee iegvnsieejeme iegvnsieej
þjefJeC³ee®eer IeeF& keÀjleele Demes mHe<ì ke sÀues Deens.
ieì mebIene efme×eblener Deefleefve³eb$eCe efme×eble ceeveuee peelees. ³esLes ieì mebIeJ³ekeÌleerSsJepeer ieìHeeleUerJej kesÀueer Deens.
jep³eMeem$ee®es DeY³eemekeÀ p ee@pe& nesue[ ³eebvee ieì mebIe1958 meeueer l³eebveer ³ee meboYee&le DeO³e³eve kesÀues. l³eebveer Demes meebefieleues keÀer, DeHejeOeeceO³es oesve
IeìkeÀ Deensle. 1) les SkeÀ ceeveJeer Jele&ve Deens, 2) l³ee Jele&vee®e er J³eeK³ee keÀjCes Je veeceeefYeOeeve osCes
keÀesCel³eener osMeeleerue meÊeeOeejer ieì (Power group) DeHejeOe keÀesCel³ee ceeveJeer Jele&veeme cnCeeJes
³ee J³eeK³ee þjefJeC³eele me¬eÀer³e menYeeieer Demelees. meÊeeOeejer ieìe®ee efJejesOe ieìe®es DeLeJee
efnlemebyebOeeuee yeeOee ³esCeejs Jele&ve iegvnsieejer þjefJeC³eeJej ³ee ieìe®ee Yej Demelees. iegvne Je efJeHeLeieceve
ns vesnefce®e DeuHemebK³e ieìe®es Jele&ve Demeles, Demes DeeHeCeebme Dee{Ules ³ee®es keÀejCe ns®e nes³e. nesue[
³eebveer meebefieleues k eÀer SKeeÐee osMeele ¬eÀebleer keÀ© HeenCeeN³eebvee l³ee osMee®ee meÊeeOeejer ieì osMeêesne®ee
iegvne keÀjCeejs iegvnsieej þjleele. lej les®e ¬eÀebleerkeÀejkeÀ Heg{s ®eeuetve meÊeeOeejer Peeu³eeJej DeeOeer®³ee
mejkeÀejceOeerue DeefOekeÀeN³eebvee iegvnsieej cnCetve efMekeÌkeÀeceesle&ye keÀjleele. SkeÀe®e ÒekeÀej®es Jele&ve
iegvnsieejer Jele&ve cnCetve þjJeues peeles. (J³eeK³ee®³ee ceeO³eceelegve) lej les®e JeCe&ve iewjiegvnsieejer®esner
þ© MekeÀles. lesJne iegvnsieejer Jele&veeHes#eener l³ee Jele&veeme `iegv nsieejerJele&ve' Demes veeceefYeOeeve osCeejermunotes.in

Page 42

42J³eeK³ee keÀjCeejer Òeef¬eÀ³ee cenÊJee®eer Deens. DeeHeu³ee efJejesOeer ieìeMeer mebIe`iegvnsieej' Demeu³ee®es oeskeÀjlees Je efJejesOeer ieì meÊesJej Deeu³eeJej Hegvne leMeer®e ke=Àleer keÀjlees.
Dee@mìerve legke&À (1969) efJeu³ece ®e@cyeefueme, je@yeì& efme[ceve (1971), efj®e[& keÌJeerves
(1970) ³eebveerner ³eeJej®e mebMeesOeve keÀ©ve meÊeeOeejer ieì ne DeeHeu³ee keÀefve<ì ieìebvee DeLeJee
ogye&ue ieìebvee iegvnsieej þjefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees Demes ÒeefleHeeove kesÀues Deens. efme[ceve Je ®e@cyeueerme
³eebveer Demes ÒeefleHeeove kesÀues Deens keÀer, veeskeÀmeMene ns DeeHeu³ee meÊes®³ee megj#esuee GHe³egkeÌle keÀe³eos
keÀ©ve iegvnîee®eer J³eeK³ee ner l³eeb®³ee meesF&ves keÀjleele.
keÌJeerve ³eebveer cnìues Deens, iegvnîee®eer mebkeÀuHevee Je J³eeK³ee ner meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ ¢<ìîee
ÒeYeeJeer MekeÌleerMeeueer ieìe®³ee efnlemebyebOee®es®e j# eCe keÀjC³ee®³ee nsletves kesÀueer peeles. Flej IeìkeÀebvee leer
neefvekeÀejkeÀ®e Demeles. DeMee jerleerves `ieì mebIemeÊeej#eCeemeeþer keÀjlees Demes meebielees. `iegvne efme×eble' ³ee ÒekeÀjCeele iegvnsieejerefJeefme×eblee®ee Je l³ee DevegmebMeesOevee®ee mew×ebeflekeÀ Dee{eJee Iesleuee Deens.
iegvne Je iegvnsieejer®es met#ce Hewuet DeKeb[HeCes mebMeesOeveele jenleerue Je iegvnsieejer Jele&vee®³ee
iegbleeiegbleer®³ee iebYeerj meeceeefpekeÀ mecem³es®eer GkeÀue meelel³eeves nesle jenerue. peesHe³e¥le meceepe Deens
leesHe³e¥le meceepeefJejesOeer Jele&ve keÀjCeejs DemeCeej®e peesHe³e¥le iegvnsieej De ensle DeeefCe iegvns Ie[le Deensle
leesHe³e¥le iegvnîee®³ee ne mew×ebeflekeÀ DeY³eeme ®eeuet®e jeefnue ns efveefM®ele.
3.4iegvnîeeb®es ÒekeÀej
ÒemleeJevee (Introduction ):
iegvnsieejer cnCepes iegvns Ie[Ces, iegvnîeeb®³ee mJe©HeeJe©ve iegvns keÀjC³e e®³ee He×leerJe©ve
DeeefCe iegvns pesLes Ie[leele l³ee ÒeosMeeJe©ve iegvnîee®es ÒekeÀej He[leele. l³ee®eÒeceeCes iegvnsieeje®³ee
Je³eeJe©ve, efuebieeJe©ve DeeefCe iegvne SkeÀìîeeves kesÀuee keÀer meebefIekeÀHeCes ³eeJe©ve iegvnîee®es ÒekeÀej
He[leele. iegv ns ns mebIeìerleHeCes®e Ie[leele. GoenjCeeLe&, onMeleJeeoer ke=Àl³es ,o j e s [ s K e e s j e r ,i e g b [ e f i e j e r
DeeefCe ®eesjìe J³eeHeej ns iegvns Demes Deensle keÀer, pes SkeÀìîeeogkeÀìîee®es keÀece veJns DeMee mJe©Hee®es
Deensle. lej ®eesjer, HeÀmeJeCetkeÀ, keÀeUeyeep eej, Ye´<ìe®eej Demes DeveskeÀ DeeefLe&keÀ HeÀmeJeCetkeÀer®es iegvns
Demeleele keÀer pes SkesÀkeÀìer J³ekeÌleer DeeHeeHeu³ee keÀecee®³ee efþkeÀeCeer keÀ© MekeÀles DeeefCe leer J³eJemLesleerue
efJeHeLeieeceer Jele&ve keÀ©ve yeskeÀe³eosMeerjlee DeeCeC³eeme k eÀejCeerYetle þjles. ³ee ÒekeÀejeb®ee HejeceMe&
mJeleb$eHeCes Iesleuee Heeefnpes keÀejCe Òel³eskeÀ ÒekeÀejele iegvnsieejeb®es keÀewMeu³e, iegvne keÀjC³ee®³ee JesU®eer
efmLeleer DeeefCe iegvnîee®es yeUeRJej nesCeejs HeefjCeece JesieJesieUs Demeg MekeÀleele. efMeJee³e,
yeskeÀe³eosMeerjles®³ee efve³eceveemeeþer meceepeeves kesÀuesueer J³eJemLee (keÀe³eos DeeefCe ob[mebmLee) ner osKeerue
JesieJesieUer Demeles l³eecegUs iegvnsieejer®³ee Òel³eskeÀ ÒekeÀeje®ee mJeleb$e DeY³eeme nesT MekeÀlees DeeefCe
l³ee®eer keÀe jCeceerceebmeener efYeVeefYeVe Demeg MekeÀles.
iegvnîee®es leerve ÒekeÀej He[leele les Heg{erueÒeceeCes ceeb[lee ³esleerue.munotes.in

Page 43

431)J³eeqkeÌlelJeeefJe©×®es iegvns (Against the person or person at things,
character and name) :
iegvnsieejekeÀ[tve ogmeN³ee J ³ekeÌleer®ee Kegve neslees, lees Kegve Keemeieer JewjYeeJevesletve neslees. Kegve
keÀjC³ee®eer keÀOeer keÀOeer F®íe vemeles Hejbleg l³ee J³ekeÌleeruee $eeme osC³ee®eer F®íe Demeles. DeMee JesUer
l³ee J³ekeÌleeruee ceejneCe kesÀueer peeles, efYeleer oeKeJeu eer peeles Jee íU kesÀuee peelees. leer cejsue DeMeer
³eespevee Demeles®e Demes veener HeCe iegvnsieeje®³ee ®egkeÀerves nl³eej efpeJnejer ueeieles, ieesUer íeleerle Jee
[eske̳eele Iegmeles DeeefCe ce=l³et Dees{Jelees. J³ekeÌleer®ee KegCe keÀjCes ne J³ekeÌ leer efJe©×®ee iegvne Deens keÀejCe
p³ee J³ekeÌleer®ee KegCe nesTve l³eeuee ce=l³et ³eslees l³eeuee peieC³ee®ee nkeÌkeÀ veekeÀejuee peelees. l³ee®³ee
cejC³eecegUs l³ee®³eeJej DeJeuebyetve DemeCeeN³ee cegueeb®³ee Je yee³ekeÀes®eener nkeÌkeÀ ogjeJeuee peelee s. l³ee®³ee
cejC³eecegUs l³ee®³eeJej DeJeuebyetve DemeCeeN³ee cegueeb®ee Je yee³ekeÀes®ee nkeÌkeÀ ogjeJeuee peelees. JeemleefJekeÀ
Òel³eskeÀeuee peieC³ee®ee nkeÌkeÀ Demeleevee JeOe, Kegve, peerJe IesCes ns iegvns iebYeerj Deensle keÀejCe les
ogmeN³ee®³ee c egueYegle nkeÌkeÀeJej®e ieoe DeeCeleele. HegJeeaHeemetve Kegveeme Kegve, Jewjelegve Kegve, vekeÀesmee
Peeuee keÀer keÀeìe keÀe{Ces cnCepes®e cee©ve ìekeÀCes Demes Ye³ebkeÀj ke=Àl³e ceeveJeer meceepeele HeeHe mecepeues
peeles. Deepener ceeCegme ceeCemeeuee vekeÀesmee JeeìCes ³eemeejKes ogmejs HeeHe veener DeeefCe cnCegve
J³eeqkeÌleefJe©×®ee meJee&le iebYeerj DeeefCe IeelekeÀ iegvne cnCepes Kegve, JeOe efkebÀJee cee©ve ìekeÀCes.
cee©ve ìekeÀC³eemeeþer keÀesCelesner leer#Ce nl³eej JeeHejues peeles. Mejerje ®³ee JesieJesieUîee
ef¬eÀ³eebvee Fpee Heesn®eefJeCes, MJeeme jesKegve þsJeC³eemeeþer ieUe oeyeCes, vej[eruee Fpee keÀjCes, [eskesÀ
oie[eves Jee leer#Ce nl³eejeves HeÀes[Ces, Heesìele leer#Ce nl³eej KegHemeCes pesCes keÀ©ve Deele[er HegÀìleerue
DeeefCe He®e veef¬eÀ³ee yebo He[sue ³eeefMeJee³e [esUs keÀe{Ces, neleHee³e lees[Ces DeeefCe jkeÌlem$eeJe nesF&ue Demes
HeenCes. SKeeoer jkeÌleJeeefnveer keÀeHeCes DeeefCe jkeÌlem$eeJe nesT osCes ³eebmeejKes ¬egÀj DeeefCe og:Keoe³ekeÀ
Fpee Heesn®eefJeCeejs $eeme Mejerje uee efou³eeves ce=l³eg Dees{Jelees. Kegve keÀjCes ne iebYeerj mJe©Hee®ee iegvne
³eemeeþer Deens keÀer l³eeceO³es DeceeveJeer nslet DeeefCe ef¬eÀ³ee oesvneR®ee DeeflejskeÀ neslees. ceeveJeer ÒeeC³eeuee
uenevee®es ceesþs keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ ³eelevee Je K emlee Keeu³ee peeleele. DeeefCe DeMee ceesþîee kesÀuesu³ee
mepeerJe ÒeeC³eeuee cee©ve ìekeÀe³e®es cnCepes JeeF&ì ke=Àl³e Deens. DeueerkeÀ[s SKeeÐeeuee cee©ve ìekeÀCes ns
kesÀJeU Jewjelegve®e kesÀues peeles Demes veener lej p³ee J³ekeÌleer®ee DeeefLe&keÀ J³ eJenejele GHe³eesie vemesue Jee
p³ee J³ekeÌleerHeemetve OeeskeÀe Demesue l³eeuee DeeefCe l³ee®³eeMeer mebyebOeerle Flej J³ekeÌleeRveener ³ee peieele
peerJeble þsJeues peele veener. JeemleefJekeÀ DeMee J³ekeÌleer®es peerJeve Flej DeveskeÀ ÒekeÀejs ®eebieues Je
meceepeeHe³eesieer Demeg MekeÀles. l³eeb®³eeJej Òesce keÀjCeejer Flej DeveskeÀ ceeCemes Demeleele DeMee JesUer l³eebvee
peiet ve osC³ee®ee DeefOekeÀej keÀeneRveer ieepeJeCes DeeefCe les ner ogmeN³eebkeÀjJeer l³eeb®ee Kegve keÀjefJeCes ns
Del³eble ceesþ s HeeHe Deens. HegkeÀece keÀjlees. lees Òel³eMeele yeUer®ee Jewjer vemelees Jee ceeefnlener vemelees. ³eeceeies Dev³e yeueob[ Hejbleg
Y³ee[, mJeeLeea DeeefCe Del³eble veer®e cevee sJe=Êeer®ee ceeCegme Demelees. keÀOeer Kegve nesleevee Kegveer HekeÀ[uee
iesuee®e lej l³eeuee lej efMe#ee nesles®e Hejbleg l³eeves Kegveeceeie®³ee veer®e ÒeJe=Êeer®³ee ceeCemee®es veeJe
meebefieleues lejer keÀe³eÐeeves l³eeuee efMe#ee nesle veener keÀejCe l³ee®³eeefJe©× v³ee³emebmLeener keÀener keÀ©
MekeÀle veener DeeefCe cnCetve DeveskeÀ efvejHejeOeer DeeefCe Òel³e#e iegvnsieejerMeer mebyebOe vemeuesu³eevee cejCe
³esles.
DeueerkeÀ[s pevceeuee ³esC³eeHetJeea®e m$eer®³ee ieYee&Me³eele cegueer®ee ieYe& De mesue lej leer cegueieer
pevceeuee ³esC³eeHetJeea®e m$eer®ee ieYe&Heele keÀjJegve Iesleuee peelees. lemes®e pevceeuee Deeu³eeveblej SKeeos
cegue vekeÀes Demesue lej l³eeuee pevceeuee ³eslee®e ieUe oeyetve cee©ve ìekeÀleele. jsuJesKeeueer ìekeÀleelemunotes.in

Page 44

44efkebÀJee efJevee DeVeHeeC³eeJee®etve cejC³eemeeþer keÀ®eN³eele Jee GkeÀerj[îeeJej HesÀketÀve osleele. Ye´gCenl³ee Jee
yeeuenl³ee nener Kegvee®ee DeceevegcnCetve Deepe ojjespe keÀesþ s vee keÀesþs yeeBye þsJeCes, iee[îee G[efJeCes DeeefCe efJeceevee®eer DeHenjCes keÀ©ve
l³eeleerue ÒeJeeMeebvee þej ceejCes nsner ceeveJeer nl³eeb®es ¬etÀj ÒekeÀej Deensle. ns J³ekeÌleerlJe veekeÀejC³ee®ee
nslegves Peeuesues iegvns Del³eble iebYeerj mJe©He e®es DeeefCe DeceeveJeer ÒeJe=Êeer®es ÒeoMe&ve keÀjleele.
J³eeJemeeef³ekeÀ iegvns :
J³eJemee³e cnCepes pesLes G®®e %eeve DeeefCe OebÐeeleerue keÀewMeu³e Deens l³ee®³ee mene³³eeves pes
J³eJenej ®eeueleele les. GoenjCeeLe&, JewÐekeÀer³e J³eJemee³e, JekeÀ erueer J³eJemee³e, efMe#ekeÀe®ee J³eJemee³e,
³eeefMeJee³e GÐeespekeÀ DeeefCe íesìs ceesþs J³eeHeejer DeeHeeHeues mJeleb$e GÐeesie meebYeeUle Demeleele. ³ee
J³eJemee³ee®³ee efveefceÊeeves l³ee®ee jespe veeveeefJeOe ueeskeÀebMeer mebHeke&À ³eslees. DeeefLe&k eÀ J³eJenej nesleele.
osJeIesJe nesles. DeMee J³eJenejeceO³es pej l³eebvee Hewmee efceUefJeC³ee®ee ceesn Peeuee lej les l³eeb®³ee
J³eJenejele ogmeN³eeuee HeÀmeJeleele DeeefCe JeepeJeerHes#ee DeefOekeÀ veHeÀe, Oeve, mebHeÊeer Je ceeueceÊee peceJet
ueeieleel e. J³eJemee³ee®es keÀener veerefleefve³ece Demeleele, keÀener yebOeves Demeleele, keÀener mebkesÀle Demeleele les
Òel³ekeÀeves HeeUeJe³ee®es Demeleele. GoenjCeeLe&, efMe#ekeÀeves efJeÐeeL³ee&uee ceve ueeJetve efJepeemleerlepeemle %eeve ÐeeJes DeMeer DeHes#ee Demeles Hejbleg efMe#ekeÀ %eeve osC³eeceO³es ìeUeìeU keÀjleele.
efMekeÀefJeC³eeSsJepeer Flej HeÀe³eÐee®eer keÀeces keÀjleele DeeefCe l³eelegve efJeÐeeL³ee&®es vegkeÀmeeve keÀjleele.
efJeÐeeL³ee&uee %eeve efceUJetve HeoJeer nJeer Demeles le er efceUefJeC³ee®es Keesìs DeeMJeemeve efMe#ekeÀ osleele DeeefCe
Heefj#esHegjleer®e le³eejer keÀ©ve Iesleele DeeefCe Heefj#esle keÀe@Heer keÀ© osleele DeeefCe efJeÐeeLeea Heeme nesleele.
³esLes efMe#ekeÀ %eeve osleevee DeeefCe efJeÐeeL³ee&uee keÀe@Heer keÀ je³euee ueeJetve Heefj#ee osleevee iewj ceeiee&®eer®e
efMekeÀJeCe osleele. J³eJemee³eele iewjJ³eJeneje®eer meg©Jeele efMe#ekeÀ DeeefCe efJeÐeeLeea ³eeb®³eeHeemetve nesles
DeeefCe l³ee iewjJ³eJeneje®es ©Heeblej keÀe³eÐeeb®³ee GuuebIeveele DeeefCe iegvnsieej erle nesles. JekeÀerueebveer mel³e
HeefjefmLeleerpev³e HegjeJee meeoj keÀ©ve iegvnsieejeuee ³eesi³e Meemeve nesC³eeme v³ee³eeue³ee®³ee keÀeceele
ceole kesÀueer lej lees JekeÀerueer HesMee neslees. Hejbleg JeefkeÀuee bveer uee®e osJetve Jee IesTve Keesìs Heg jeJes meeoj
keÀ©ve DeejesHeeruee mees[efJeues lej lees Oeboe neslees. l³eeb®es DeveweflekeÀ Jele&ve ne SkeÀ ÒekeÀej®ee iegvne
Demelees pees l³eeb®³ee J³eJemee³ee®ee HeeefJe$³ee®es njCe keÀjCeeje Demelees. J³eeJeneefjkeÀ veerleer DeeefCe mJe®í
J³eJenej ³eeb ®es GuuebIeve Peeues keÀer iegvns Ie[leele, yeskeÀe³eosMeerefjl³ee yeeskeÀeUles DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ
keÀe³eosMeerjles®es GuuebIeve nesles.
mebIeefìle iegvns :
iegvne DeMee mJe©Hee®ee Demelees keÀer pees SkesÀkeÀìer J³eeqkeÌle keÀ© MekeÀle veener. l ³eemeeþer
SkeÀeHes#ee DeveskeÀ J³ekeÌleeRveer peyeeyeoejer G®eueeJeer ueeieles. iegvne keÀjC³ee®eer SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Demeles. l³eele
JesU, mLeU DeeefCe keÀjeJe³ee®³ee ef¬eÀ³eeb®ee ¬eÀce ³eele ®egkeÀ nesTve Yeeiele veener. keÀesCeer kesÀJne keÀesCeles
keÀece keÀmes keÀjeJe³ee®es ³ee®es efve³eespeve keÀjeJes ueeieles. GoenjCeeLe&, Deeblejje<ì^er³e HeeleUerJejerue
®eesjìe J³eeHeej ceie lees meesv³ee®ee Demees keÀer keÀHe[îeeb®ee, ceeokeÀ HeoeLee¥®ee Demees keÀer nl³eejeb®ee Demees
l³eeceO³es npeejes ceeCemes ie gbleuesueer Demeleele DeeefCe l³eeb®³ee keÀeceeceOeerue OeeskesÀ nsner l³eebvee ceeefnle
DemeeJes ueeieleele. l³eeb®eer mebIeìvee FlekeÀer efve³eespeveye× Demeles keÀer l³eeceO³es ceeCemesner SkeÀceskeÀebvee
ceeefnle vemeleele. efyeveyeesYeeì keÀece ®eeuel es. DeMee iegvnîeeceO³es J³eeHeej, efnbmekeÀ keÀejJee³ee, yeBkesÀJejerue
ojes[s, efJeceeveeb®es DeHenjCe, ceesþîee ceeCemee®eer HeUJeeHeUJeer, keÀesìîeeJeOeer ©He³eeb®eer ceeueebceOeerue
YesmeU, ®eueveer veeveer Je veesìe íeHeCes DeMee mJe©Hee®es iegvns De meleele DeeefCe les mebIeìerleHeCes kesÀues
lej®e ³eMemJeer nesleele. keÀOeer -keÀOeer efnbmekeÀ keÀejJee³ee ³eener mebIeefìleHeCes keÀjeJ³ee ueeieleele.munotes.in

Page 45

45DeueerkeÀ[®³ee oMekeÀele yeeskeÀeUuesuee onMeleJeeo nener mebIeìerle iegvn îee®ee DeefleMe³e efve³eespev eye×
DeeefCe DeceevegonMeleJeeo :
onMele yemeJetve ogmeN³eebvee efYeleer oeKeefJeCes DeeefCe Ye³eefYele keÀ©ve l³eebvee uegyee[Ces ne®e
GÎsMe Demelees. Deepe®³ee peieele efJeefJeOe osMeebceO³es DeeefLe&keÀ efnlemebyebOeeletve HejmHej efJejesOeer ieì
efvecee&Ce Peeuesues Deensle. Keveerpe lesuee®³ee efJeefnjer HeefM®ece DeeefMe³eeceOeerue osMeeceO³es Dejye je<ì^eceO³es
meeHe[u³eecegUs DeeefCe Keveerpe lesue ner DeefleMe³e iejpes®eer DeeefCe meJee¥vee nJeer Demeuesueer Jemleg
Demeu³eeves DecesefjkeÀe, jefMe³ee, peHeeve DeeefCe ³egjesHe ³esLeerue Þeerceble je<ì^sner lesueebmeeþer ³ee osMeeJej
DeJeuebyetve jent ueeieueer. Yejcemeeì efkebÀcele Jemegue keÀ©ve lesue HegjJeerues iesues DeeefCe DeuHeMee keÀeUele
Dev³e YeeweflekeÀ Je meebmke=Àefl ekeÀ Òeieleer vemeuesu³ee Dejyeebveer keÀesìîeeJeOeer®eer ceeueceÊee DeeefCe mebHeÊeer
meeO³e kesÀueer. ³ee je<ì^eleerue ueeskeÀeb®ee Oece& Fmueece Deens DeeefCe Flej je<ì^eb®ee ef¸eM®eve, efnbot, efMeKe
Je yeew×. ³eecegUs Oeeefce&keÀ Deblejner mHe<ì Deeef Ce YesooMe&keÀ Deens. DeceeHe Hewmee DeeefCe Oeeefce&keÀ Üs³eecegUs keÀesCel³eener efnbmekeÀ ceeiee&ves ogmeN³eebvee keMe keÀjC³eekeÀ[s keÀejJee³ee meg© Peeu³ee. onMele
yemeJetve ogmeN³eebvee uegyee[C³ee®es ³eMe SkeÀoe ÒeeHle Peeues ns mecepeu³eeveblej ³ee®e ceeiee&ves Òel³eskeÀ
osMeeceO³es p³ee p³ee ieìebvee cegK³e jepekeÀer³e ÒeJeeneHeemetve otj Jne³e®es Deens l³eebveer DeeHeeHeueer MekeÌleer
mebIeìerle kesÀueer DeeefCe osMeebleie&le Meeblelesuee OeeskeÀe efvecee&Ce keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer Deens. ÞeeruebkeÀe,
Yeejleeleerue HetJexkeÀ[erue jep³es, GÊejskeÀ[erue Òeeble, pecceg keÀeefMcej ³esLeerue DejepekeÀ ceepeJeCeeN³ee
mebIeìveeb®³ee keÀejJee³ee ³ee osMeeleerue Meeblelee melele efyeIe[Jeleele. keÀ<ìeves GY³ee kesÀuesu³ee
meeJe&peefvekeÀ Jeemleg De eefCe J³eJemLeeb®es vegkeÀmeeve keÀjleele. keÀOeer Oeeefce&keÀ lej keÀOeer JeebefMekeÀ, keÀOeer
YeeefHeesueerme J³eJemLee, mewv³eoue ³eebvee meele l³eeves GHeêJe efvecee&Ce keÀjleele. l³eeb®³ee mebIeìvee mJele:®eer
j#ekeÀ oues efvecee&Ce keÀjleele DeeefCe efnbmeelcekeÀ ke=Àl³es keÀjleele. efvejHejeOe ceeCemes cejleele. ÒeefMeef#ele
Heesueermener cejleele. Deepe onMeleJeeo ³ee iegvnîee®³ee ÒekeÀejele DeveskeÀ IeelekeÀ ke=Àl³eeb®ee meceeJesMe
Deens. l³eele efvejHejeOe peveles®es vegkeÀmeeve DeeefCe peieC³ee®ee nkeÌkeÀ efnjeJetve Iesleuee peelees. keÀener ieì
ve#eueJeeoer cnCeJetve Iesleele Je les iejerye pevelesuee v³ee³e efceUJetve osC³eemeeþer ieeJeei eeJeeleerue peceerveoej
DeeefCe Oevee{îe MeslekeÀN³eeb®³ee mebHetCe& kegÀìgbyee®eer SkesÀkeÀe efoJemeele nl³ee keÀ©ve l³eebveer iejeryeeJej
kesÀuesu³ee Dev³ee³ee®ee meg[ Iesleele. l³eeb®³ee ke=Àl³eebceeie®eer ner efJe®eejmejCeer v³ee³e Demeueer lejer l³eeb ®eer
efnbmeelcekeÀ He×leer HetCe&le: ®egkeÀer®eer Deens. keÀejCe l³ee®³ee kegÀìgbefye³eeb®ee keÀe³e oescejCe HelkeÀjeJes ueeieeJes ns ®egkeÀ Deens. efJeHeLeieeceer Jele&veeJej DeeOeeefjle keÀesCee®eerner og<ì ke=Àl³es ns iegvns
Deensle .
onMeleJeeoeb®eer HeeUscegUs ner iesu³ee 25 -30 Je³eeb®³eeleerue ojer ©boeJeC³eecegUs DeeefCe J³ekeÌleer mJeeleb$³ee®³ee og©He³eesieecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee
efJeIe[le Deensle DeeefCe l³ee®ee efyecees[ keÀjeJee Demes Jeeìle Demegvener lees keÀmee keÀjeJee ³ee®ee efveefM®ele
ceeie& meeHe[uesuee veener. keÀener osMeebveer `ìe[e' meejKe s keÀe³eos kesÀues Deensle. ìe[e ueeJetve efkeÀl³eskeÀ
onMeleJeeÐeebvee HekeÀ[tve Keeme JesieUer J³eJemLee Demeuesu³ee leg©bieeceO³es þsJeues Deens. Demes Demeues lejer
³ee ÒekeÀej®³ee iegvnîeeb®ee ÒekeÀej DeveskeÀ DeLee&veer iegbleeiegbleer®ee Deens. Deme bYeJeveer³e DeeefCe DeveHesef#eleHeCes
Ie[Ceeje Deens. l³eecegUs l³eeceeie®ee onMeleer®ee GÎsMe ne KejesKejer®e $eemeoe³ekeÀ Deens. Deieoer
DeueerkeÀ[s DekeÀje meHìWyej 2001 meeueer DecesefjkesÀleerue oesve peieÒeefme× Fceejleer efJeceebveeveermunotes.in

Page 46

46peceerveoes mle kesÀu³ee, keÀejCe DecesefjkesÀves ³eeHegJeea kesÀuessu³ee efJeefJeOe osMeebceOeerue efnbmekeÀ keÀejJee³ee®ee
DeeefCe DeeefLe&keÀ veekesÀyeboer keÀjCeeN³ee OeesjCeeb®ee efyecees[ keÀ©ve meg[ IesC³ee®ee ceesþe keÀì cegmeueceeveer
Oecee¥Oe ieìe bveer j®eue en e s l e e .
meJe& osMeebveer efceUtve onMeleJeeoe®ee efyecees[ keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. onMeleJeeoe®ee
efyecees[ lej Peeuee veener HeCe Òel³eskeÀ osMeebceO³es meeceeefpekeÀ efJeIeìvee®eer keÀ#ee ©boeJele ®eeueueer Deens.
meeceeefpekeÀ efJeIeìve ecegUs keÀewìgbefyekeÀ DeeefCe J³ekeÌleerefJeIeìve ³eeb®³eener Meke̳elee Jee{le Deensle.
Heeb{jHesMee iegvns :
Heeb{jHesMee ceeCemes cnCepes mejkeÀejer efJeYeeieeceO³es ceesþîee HeoeJej keÀece keÀjCeejer Demeleele.
l³eebvee l³eeb®es keÀece keÀjC³eemee þer DeefOekeÀej Demeleele DeeefCe l³eemeeþer YejHetj Hewmee JeeHejC³eemeeþer
efceUlees. l³eebvee ³ee HewMeeb®ee ceesn neslees. DeefOekeÀej JeeHe©ve les mJele:®es mJele: ueeYe keÀ©ve Iesleele.
MeemekeÀer³e meÊes®ee iewjJeeHej keÀ©ve meeJe&peefvekeÀ HewMee®e e mJele:meeþer ueeYe keÀ©ve IesCes ne Heeb{jHesMee
iegvne Deens. mJele:®³ee veelesJeeF&keÀebmeeþer DeeefCe cegueebmeeþer HeÀe³eÐee®³ee peeiee efceUJetve osCes,
veeskeÀN³eebceO³es ye{leer osCes DeeefCe kebÀ$eeìs efceUJetve osCes. HeÀe³eÐee®³ee Spevmeerpe ef ceUJetve osCes ns
Heeb{jHesMee iegvns Deensle.
DeefOekeÀejeb®ee og©He³eesie keÀ©ve ³egjer³ee KeleeceO³es, Hesìbì DeewFl³eeoeRceO³es YesmeU keÀjCes, yeeìu³eebJej JesieUer uesyeues ueeJeCes Je Deele nueke̳ee Òeleer®ee ceeue YejCes
Fl³eeoer J³eJenej ns Heeb{jHesMee iegvns Deensle. ’Heeb{jHesMee ceb[Uer bveer Demes keÀ© ve³es“ DeMeer meceepee®eer
veerleer Demeles DeeefCe l³ee efveleerefJe©× Jele&ve keÀjCeejer ner ceb[Uer meeceeefpekeÀ efJeIeìvee®es®e keÀece
keÀjleele. mece epeeleerue efveefleceÊee efyeIe[efJeC³ee®es keÀece keÀjleele.
Heeb{jHesMee ceb[Uer DeeHeu³ee®e J³eJemee³eeleerue Flejeb®eer yeoveeceer keÀjleele Je SketÀCe Heeb{jHesMee
J³eJemee³eeuee®e yeoveece keÀjleele. Heeb{jHesMee ceb[Uer Je=ÊeHe$eebvee yeeleceer Deeu³eecegUs yeoveeceer lej
nesles®e, efMeJee³e kegÀìgbyee®eer yeoveeceer nesles. cegueer®eer ueives pecele veenerle. l³eeb®³ee le©Ce cegueebvee
veeskeÀN³ee efceUle veenerle DeeefCe lesner osMeesOe[eruee ueeieleele. Heeb{jHesMee iegvnsieejer meceepeefnlee® ³ee
¢<ìerves DeefleMe³e JeeF&ì Deens. keÀejCe p³ee ceb[UerkeÀ[tve efoMeeoMe&vee®eer DeHes#ee Deens leer®e ceb[Uer
efoMee yeouetve ®egkeÀer®³ee ceeiee¥veer iegvns keÀjleele. keÀe³eos cees[leele DeeefCe jejmeesmeHeCes meceepeele
JeeJejleele l³eeJesUer l³eeb® ee ®egkeÀer®ee ceeie&®e yejesyej Je meesHee (PeìHeì Hewmee Je Òeefme×er efceUJetve osCeeje
Deens) Deens Demes®e HegYe´<ìe®eej :
Ye´<ì Dee®eej ne®e iegvne Deens. meceepeele erue J³eJenej meJee¥vee Hejbleg keÀesCeeueener
Dev³ee³ekeÀejkeÀ Demeg ve³es cnCetve efveleerefve³ece DeeefCe yebOeves Demeleele. keÀesCel³eener meceepeeuee
yebOeveeefMeJee³e peerJeve Meke̳e nesCeej veener Demee SkeÀner meceepe DeefmlelJeele veener keÀer, pesLes meceeve
cegu³es, GefÎ<ìs, efveefleefve³ece DeeefCe yebOeves ceeveCeeje Jeie& veener. Òel³eskeÀ meceepeele meecetefnkeÀ
meceepepeerJeve peieCeeN³eeb®ee DeeefCe O³es³eefme×ermeeþer meecegefnkeÀHeCes Òe³elveMeerue jenCeeN³eeb®ee SkeÀ ceesþe
ieì Demelee s. meceeve keÀe³eos, cegu³es DeeefCe efve³ece ³eebveer ³eesi³e Dee®eej keÀesCeles les efveefM®ele kesÀuesues
Demeles. l³ee ³eesi³e Dee®eejebefMeJee³e ceve ceeveues lemes efve³eceyeenîe Jele&ve cnCepes Ye´<ìe®eej, uee®e osCes -
uee®e IesTve keÀeces keÀjCes ne Ye´<ìe®eej Deens. ogOeele HeeCeer efcemeUCes DeeefCe ogOe Jee{Jetve efJekeÀues lej lesmunotes.in

Page 47

47HeeCeer efcemeUC³ee®es ke=Àl³e Deens. lees Ye´<ìe®eej nes³e. ogmeN³ee®³ee HegmlekeÀeletve le³eej íeHeerue Heeves
keÀeHetve Iesleueer Je leer DeeHeueer cnCetve DeeHeu³ee HegmlekeÀeleerue Flej efueefKele cepekegÀjemeesyele íeHegve
ìekeÀueer lej lees Ye´<ìe®eej nes³e. Ye´<ì cnCepes mJe®í veener. cegU®es Deens lemes®e efvece&U veener lej
l³eele keÀener IeeCe efcemeUueer iesueer Deens Dem es. iebies®es cegU®es JeenCeejs HeeCee r efþkeÀefþkeÀeCeer ueeskeÀebveer
IeeCe ìekeÀu³eecegUs Kejye nesles. les ÒeotefHeefJe$e YeeJevesves ve Jeeielee keÀHeìer Jee mJeeLeea YeeJevesves Jele&ve keÀ© ueeieuee lej les ke=Àl³e `Ye´<ìe®eej'
nesles. keÀener mJeeLeea ceb[Uer, DeeUMeer Jee veeuee³ekeÀ Demeleele. cnCetve ³eMeemeeþer leer Ye´<ì ceeiee&®ee
efmJekeÀej keÀjleele DeeefCe ³eMemJeer nesleele. Demes keÀjleevee les ogmeN³eeb®es ³eMe efnjeJetve Iesle Demeleele.
Hejbleg l³ee®e er l³eebvee efHeÀkeÀerj Jeeìle veener. meceepeefnle J³ekeÌleer efnleeHes#ee Þes<þ ceeveeJes ueeieles. p³ee
meceepeele meceepeefnleemeeþer DemeCeejs keÀe³eos HeeUues peeleele DeeefCe meceepeefnlee®eer keÀoj kesÀueer peeles.
lesLes Ye´<ìe®eej keÀceer Demesue , pesLes ns Ie[le veener lesLes Ye´<ìe®eej Deens Demes efomeles.
jepeveweflekeÀ iegvns :
HegJeeaHeemetve ®eeuele Deeuesuee DevegYeJe uee@[& De@keÌìve ³ee®³ee Jeeke̳eele meeceeJeuesuee Deens.
`jepekeÀer³e meÊee Ye´<ìe®eej keÀjeJe³eeme ueeJeles DeeefCe meJe&bkeÀmebHegCe&le: Ye´<ì Demeles.' keÀesCel³eener meceepeeleerue cegþYej ceb[Uer -peer jep³ekeÀejYeej ®eeueefJeleele,
ceie leer SkeÀìe jepee Je l³ee®es ÒeOeeveceb[U Demees efkebÀJee mejbpeeceoej Demees efkebÀJee DeueerkeÀ[®ee
ngkegÀceMene Demees les Ye´<ì nesleele, ceesnele He[leele DeeefCe pevelesuee efkebÀJee Òepesuee uegyee[tve
keÀesìîeeefOeMe nesleele. DeþjeJ³ee MelekeÀeleerue ®eewoeJee uegF& mJele:®³ee jeCeer®³ee DeÊeje®ee Ke®e& mJele:
ve keÀjlee Òe peskeÀ[tve ceerþeJej keÀj yemeJetve Jemegue keÀjerle Demes. ceerþ ceeCemeeuee jespe ueeieCeejer Jemleg
Demetve leer lees efJekeÀle IesCeej®e ns ceeefnle Demeu³eecegUs efceþeJej peemle keÀj yemeefJeuee lej ceerþe®ee KeHe
peemle Demeu³eecegUs KegHe Hewmee ef ceUsue ns l³eeves DeesUKeues nesles. jepeeves Òepes®³ee efnleemeeþer keÀeces
keÀjC³eeSsJepeer Òepesuee uegyee[Ces cnCepes jepekeÀer³e iegvne Deens.
meÊesJej DemeCeejs pesJne mebHeÊeer peceefJeC³eemeeþer DeeefCe uee³ekeÀer vemeleeveener mJele:meeþer
Òeefle<þs® ³ee peeiee Je Jemleg yeUkeÀJeleele lesJne les p³ee ceeiee&®ee DeJeuebye keÀjleele lees keÀe³eosMeerj vemelees
cnCetve les Jele&ve jepekeÀer³e iegvne Demeles. veeskeÀjerJejerue HeoeJej vesceCetkeÀ keÀjCes HeÀe³eosMeerj J³eJenej
Demeuesueer kebÀ$eeìs efceUefJeCes, yeepeejele ieeUs efceUefJeCes, HegÀkeÀìele Huee@ìdme veeJeeJej keÀ©ve IesCes ns
mellesJej DemeCeeN³ee ceb[UeRvee peceles. keÀejCe mejkeÀejer ³eb$eCee l³eeb®³ee DeeosMeevegmeej ®eeueles.
DeueerkeÀ[®³ee HebOeje JenJeeuee J³eJenejeleerue pewve ³eebveer JeeHejuesueer HejosMeeleerue Yeejleer³eeb®eer Hewmes iegbleefJeC³ee®eer He×leer,
peveeJejeb®³ee ®eeN³eeceO³es IeesìeUe keÀ©ve Hewmes efceUefJeCes, Hesì^esueceO³es je@kesÀue efcemeUuesu³ee HebHee®³ee
ceeuekeÀekeÀ[s ogue&#e keÀjCes, ie@mekegÀHevme osleevee ie@meOeejkeÀebkeÀ[tve Hewmes IesCes, peeleer®ee oeKeuee osleevee
Keemeoej, Deeceoej DeeefCe mLeeefvekeÀ veiejmesJekeÀner Hewmes osleele. ns meJe& je pekeÀer³e iegvns Deensle.
jepekeÀer³e iegvnîee®es meJee&le iebYeerj mJe©Hee®es GoenjCe cnCepes efveJe[CetkeÀ He×leer®ee
Jew³eeqkeÌlekeÀ mJeeLee&meeþer JeeHej keÀjCeejs jepekeÀejCeer ueeskeÀ, efveJe[tve ³esC³eemeeþer celeoejeb®³ee celeeuee
HeÀej efkebÀc ele Demeles. celes efoueer lej ÒeefleefveOeer efveJe[tve ³eslees cnCetve celeoej ÒeefleefveOeeRMeer meewoe
keÀjlees. celeoej efveJe[tve osC³eemeeþer celee®³ee yeou³eele Hewmes, Jemleg, peceerve, veeskeÀjer®eer nceer Demes
keÀener ceeielees efkebÀJee keÀOee r keÀOeer SKeeÐee iegvnîee®³ee DeejesHeelegve megìkeÀener efceUJelees. DeMee mJe©Hee®es
Jele&ve jepekeÀer³e iegvne Demeles. ³eeGueì GcesoJeej celeoejeuee celeeb®³ee ceesyeou³eele DeeMJeemeves oslees,munotes.in

Page 48

48l³ee®eer Je l³ee®³ee kegÀìgbyeer³eeb®eer DeeefCe Deepegy eepeg®³ee celeoejeb®eerner celes efceUC³ee®eer nceer Ieslees. ne
jepekeÀer³e meewoe He×leer®ee iewjJeeHej keÀjCeeje Deens. Òel³e#e efveJe[CetkeÀ nesleevee Hesìîee HeUefJeCes,
celeoej HeUefJeCes, DeefOekeÀeN³eebvee OeekeÀ oeKeJetve celeHe$eerkeÀebJej efMeke ÌkesÀ cee©ve IesCes, celeoejebveer
celeoeve keÀjC³eemeeþer ³esT ve³es cnCetve onMele efvecee&Ce keÀjCes ns meJe& jepekeÀer³e iegvns Deensle. efveJe[tve
Deeu³eeveblej meÊesleerue jepekeÀer³e ÒeefleveOeervee Òel³eskeÀ efþkeÀeCeer ceeve efceUlees, meJe& meJeu eleer ve ceeielee
efceUleele DeeefCe iewjceeiee&ves J³eJenej kesÀues lejer les o[Hetve ìekeÀlee ³esleele. DeMee jepekeÀer³e ceb[Uer®es
ieì Demeleele DeeefCe les mebieveceleeves mJele:®³ee ieìeceO³es meÊes®ee iewjJeeHej keÀ©ve KegHe mebHeÊeer
efceUJeleele. mebHeÊeer efceUJeC³eemeeþer efJeefJeOe ceeie& ®eesKeeUleele. efveJe[CegkeÀeb®³ee keÀeUele Ke®e& kesÀuessuee
Hewmee Jemegue keÀjleele. DeeHeu³ee cegueebyeeUeb®es DeeefCe p³eeb®³eeHeemetve keÀener DeeefLe&keÀ ueeYe nesleerue
DeMeeb®es Yeues keÀ©ve osleele. n s meJe& yeskeÀe³eosMeerj Deens Hejbleg jepekeÀer³e meÊes®³ee peesjeJej les ns GÐeesie
keÀjleele cnCetve ns jepekeÀer³e mJe©Hee®es iegvns Deensle.
®eesjìe J³eeHeej :
keÀesCel³eener ieeJeele J³eeHe ej keÀjC³eemeeþer lesLeerue Meemevee®eer HejJeeveieer Dee JeM³ekeÀ Demeles.
yeepeeje®eer peeiee þjeefJekeÀ Demeles. efle®³ee peeiesmeeþer keÀj YejeJee ueeielees. ³esCeeje DeeefCe efJekeÀuee
peeCeeje ceeue keÀesCelee Deens ³ee®eer jerlemej veeWoCeer JneJeer ueeieles. l³eeJejner keÀj YejeJee ueeielees.
HejJeeveieer efMeJee³e J³eeHeej kesÀuee lej lees iegvne mecepeC³eele ³eslees. efve³eceeÒeceeCes J³eeHeej neslees Deens
efkebÀJee veener ³eeJej osKejsKe þsJeC³eemeeþer leHeemeveerme Demeleele. ³ee leHeemeveermeebveer ceeuee®³ee YeeJeeJej,
iegCeJeÊesJej DeeefCe mJe®ílesJ ej ue#e þsJee³e®es Demeles. DeMeeJesUer pej ogue&#e Peeues, YesmeU Peeueer lej
DeMee J³eeHeejeme ®eesjìe J³eeHeej cnCeleele. J³eeHeej p³ee Jemlegb®ee Demelees l³eeJej SkeÀe ieeJeengve
ogmeN³ee ieeJeer peeleevee pekeÀele keÀj Demelees. ®eesjìe J³eeHeej keÀj leevee keÀj ®egkeÀefJeC³eekeÀ[s J³eeHeejeb®ee
keÀue Demeles. p³ee JeenveeceOetve Jee p³ee jml³eeJe©ve ceeuee®eer ves -DeeCe nesles les ceeie& mees[tve l³ee
JeenveeJejerue vebyej yeouetve, HeeC³eelegve je$eer®³ee JesUer yeesìerceOetve ceeuee®eer ves -DeeCe ke sÀueer peeles.
Heesueermeebvee OecekeÀeJetve Jee uee®e osTve Jee DeceeryeskeÀe³eosMeerj nesleele DeeefCe l³eecegUs DeMee J³eeHeejeuee ®eesjìe J³eeHeej cnCeleele. ®eesjìe J³eeHeej ner
keÀener D eueerkeÀ[®eer iegvnsieejer veener lej HetJeeaHeemetve ,p³eeJesUer mecegêceeiex efkebÀJee peveeJejebHeemetve (Gbì,
Iees[s) J³eeHeej nesle Demes. l³eeJesUer ®eeb®eefiejer nesle Demes DeeefCe J³eeHeejer ogmeN³ee J³eeHeeN³eeb®ee ceeue
®ees©ve Jee uegìgve vesle Demele. SKeeoe J³eeHeejer meb®e ®eesjìe J³eeHeej keÀjerle Demesue lej l³ee®ee
ÒeeflemHeOeea Heesueermeebvee Jee mejkeÀejer ³eb$eCesuee yeeleceer osJetve lees HekeÀ[uee peeF&ue ns Heenle Demes.
3.5efJeÐeeL³ee¥ceOeerue kegÀ®es<ìeKeesjer (j@efiebie) (RAGG ING)
j@efiebie HetJeeaHeemetve SkeÀ ieceleer®eer ÒeLee cnCetve ®eeueg nesleer. leer kesÀJeU mesvesleerue mewefvekeÀ -
íe$eeceO³es efkebÀJee G®®eefMe#eCe IesCeeN³ee ceneefJeÐeeue³eerve efJeÐeeL³ee¥ceO³es ne ÒekeÀej SkeÀ ÒekeÀej®eer
veJ³ee®eer pegv³eebMee r DeesUKe keÀ©ve IesC³eemeeþer Demeuesueer ÒeLee Demeles. veJ³eebvee mebmLesleerue JeeleeJejCe
ceeefnle JneJes DeeefCe lesLeerue DeeOeerHeemetve jenCeeN³eeb®eer DeesUKe JneJeer ³eemeeþer ceesþs Je Jej®³ee Jeiee&leerue
efJeÐeeLeea Keeue®³ee Jeiee&leerue efJ eÐeeL³ee¥vee ’legcner veJeerve Deenele DeeefCe legcneuee keÀener ³esle veener /
keÀe³e ³esles“ ns HeneJes ³eemeeþer ieceleer®es KesU KesUe³euee ueeJeleele Jee ®ee®eCeer Iesleele. DeMee ÒebLeeceO³es
keÀener iewj Deens Demes Jeeìle veener. Hejbleg ³eeuee®e J eeF&ì JeUCe ueeieues lej l³eelegve iegvnsieejer nesles.
DeueerkeÀ[s Jej®³ee Jeiee&leerue efJeÐeeLeea efKeuee[t Je=Êeer®es Demeleele®e Demes veener. les ieceleerceeie®eermunotes.in

Page 49

49efKeuee[t Je=Êeer ue#eele ve Ieslee Keeue®³ee Jeiee&leerue efJeÐeeL³ee¥vee DeeHeues ve eskeÀj mecepeleele DeeefCe yegì
Hegmee³euee ueeJeleele, keÀener ueQefiekeÀ efJeke=Àleer oMe&efJeCeejs neJeYeeJe keÀje³euee ueeJeleele DeeefCe l³eeb®eer J³ebies
yeensj keÀe{leele. DeMee efJeke=Àle KesUebcegUs Keeue®³ee Jeiee&leerue efJeÐeeL³ee¥vee ueepe Jee ìles, IeeCe Jeeìles
DeeefCe DeHeceeveemHeo Jeeìles. keÀeneRceO³es efKeuee[t Je=Êeer vemeu³eecegUs les Demes DeHeceeve menve keÀ©
MekeÀle veenerle. les Demes keÀener keÀjC³eeme efJejesOe keÀjleele. efJejesOe kesÀuee keÀer Jej®³ee Jeiee&leerue efJeÐeeLeea
peemle®e peyejomleer keÀ© ueeieleele. ®es<ìeb®es ©Heeblej kegÀ®es<ìeKeesjerle nesT ueeieles. l³eelegve Dev³ee³e
neslees. ueQefiekeÀ íU, MeejerefjkeÀ Fpee, yeoveeceerkeÀejkeÀ YeeHejeskeÀeìeruee peeleele Deeef Ce meb³egkeÌle iegvnsieejerle He³e&Jemeeve nesles.
DeueerkeÀ[s DeveskeÀ ceneefJeÐeeue³eerve efJeÐeeL³ee¥ceO³es j@ieeRiecegUs DeveweflekeÀ DeeefCe ueQefiekeÀ
DeleerjskeÀeb®es ÒekeÀej Ie[ues Je l³ee®es DeeIeele menve ve Peeu³eecegUs keÀener efJeÐeeL³ee¥v eer Deelcenl³ee
kesÀueer. keÀeneRveer efMe#eCe mees[tve efoues DeeefCe keÀeneRveer lej keÀe³ece®ee OemekeÀe IesTve l³eeb®es ceeveefmekeÀ
©iCeebceO³es HeefjJele&ve Peeues. ’j@efiebie efJejesOeer keÀe³eoe“ keÀjeJee ueeieuee DeeefCe j@ieeRie ne SkeÀ iegvne
Peeuee.
3.6Yeejleeleerue iegvnsieejer®es ÒeceeCe
keÀesCel³eener osMeele iegvnsieej efkeÀleer Deensle ³ee®eer DeekeÀ[sJeejer Demeles, ueeskeÀmebK³es®³ee
ÒeceeCeele efkeÀle eriegvnsieej Deensle ³eeJe©ve ìkeÌkesÀJeejer keÀe{ueer peeles. GoenjCeeLe&, Yeejl eele 1963
les 1968 He³e¥le iegvnsieejer SkeÀmeejKeer Jee{le jeefnueer DeeefCe 1984 veblej meJe&$e keÀener iegvnîee®es
ÒeceeCe Jee{le jeefnues. ngb[eyeUer, efm$e³eeb®eer peUerle ÒekeÀjCes, iegb[ekeÀjJeer nesCeejs Kegve, njerpeve DeeefCe
DeeoerJeemeer ³eeb®³ eeJej nesCeejs nuues, yeBkesÀJejerue ojes[s, Oeeefce&keÀ obieueerletve nesCeejer ÒekeÀjCes.
ve#eueJeeoer keÀejJee³ee DeeefCe osMee®³ee Gllej DeeefCe GllejHetJe& efmecesJejerue je<ì^efJejesOeer Deeboesueves,
Jee{les jsuJes DeHeIeele DeeefCe ³eecegUs meJe& o sMeele iegvnsieejer®es ÒeceeCe DeeefCe ÒekeÀej Jee{le Deensle.
leguevesves efYekeÀejer, Yegjìîee ®eesN³ee, íesìîee -ceesþîee IejHeÀes[îee keÀceer nesle Deensle.
Heesueerme Keel³eekeÀ[s efvejefvejeUîee Heesueerme þeCîeekeÀ[tve oeKeue Peeuesu³ee iegvnîeeb ®eer veeWo
ojjespe / ojceefnv³eeuee nesles. DeueerkeÀ[s (Jee³ejuesme) yeerveleejer ³eb$eCee, mebieCekeÀe®eer mees³e Je
mebieCekeÀ ÒeefMeef#ele mìeHeÀ ³eeb®³eecegUs ³eeHeg{erue keÀeUele iegvnîeeyeeyele®eer DeekeÀ[sJeejer DeefOekeÀ De®egkeÀ
nesle jenerue Dee efCe iegvnsieejer®es ÒeceeCe mecepeCes megueYe peeF&ue.
iegvnsieej keÀesCe? p³eeuee Heesueermeebveer HekeÀ[tve keÀesìe&Heg{s GYee kesÀuee lees. p³ee®³eeefJe©×
le¬eÀej Deeueer HeCe p³eeuee HekeÀ[ues veener l³eeuee iegvnsieej mecepelee ³esCeej veener. ef keÀl³eskeÀ iegvns
Ie[leele l³eeJesUer SKeeoogmejer J³ekeÌleer HekeÀ[ueer peeles Je Flejebvee Heesueermeebveer ve HekeÀ[u³eecegUs l³ee
cegkeÌleHeCes meceepeele JeeJejleele. iegvnsieejebHewkeÀer efkeÀl³eskeÀpeCe iegvne keÀ©vener HeÀjej Peeuesues Demeleele
DeeefCe Heesueermeeb®³ee neleer ueeiele veenerle. keÀOeer keÀOeer HeesueermeebkeÀ[tve KeN³ee iegvnsieejeSsJepeer
mebMe³eeJe©ve SKeeÐee efveiesuesu³ee ceeCemeeefJe©× HegjeJ³eeDeYee Jeer Heesueermeebvee Keìuee Yejlee ³esle veener. l³eecegUs ie=nKeel³ee®³ee
DeekeÀ[sJeejerJe©ve iegvnîee®es ÒeceeCe þjefJelee ³esle veener. keÀejCe Kejs iegvnsieej mebK³esves efkeÀleerlejer
peemle Demeleele.munotes.in

Page 50

50Heesueerme Keel³ee®ee keÀejYeej p³eeb®³ee nele ele Demelees les DeefOekeÀejer DeeefCe nJeeueoej efkeÀleer
ÒeeceeefCekeÀ Demeleele ³eeJej DeeefCe l³eeb®eer keÀe³e&#ecelee Je l³eeb®³eepeJeU Demeuesueer Jeenves ner efkeÀleer
HegjsMeer Deensle ³eeJej iegvnsieejerJejerue efve³eb$eCe, iegvnsieej HekeÀ[C³eele erue lJeje DeJeuebyetve Demeleele.
veJeveJeerve iegvns Ie[le Deensle, iegvnsieej veJeerve leb$es JeeHejerle Deensle l³eecegUs Heesueermeebvee pegv³ee®e
³eb$eCesmen keÀe³e& keÀjCes ®e¬eÀeJetve ìekeÀCeejs nesle Deens. Oeeefce&keÀ obieue erDeeefCe iegb[ieerje r ³eebvee jepekeÀer³e
Heg{ejer GÊespeve osC³ee®es ÒeceeCe Jee{les Deens DeeefCe jepekeÀer³e Heg{ejer celeoejebvee veejepe nesT ve³esle
cnCetve HeeþerMeer Ieeuele Demeleele. ³ee®ee cesU yemeCes DeJeIe[ nesle Deens. iegvnsieejer Jee{ueer cnCetve
efJejesOeer He#e meÊeeOeejer He#eeJej ìerkeÀe keÀjleele DeeefCe meÊeeOeejer He#eebleerue ceb[Uer Heesueerme ³eb$eCesleerue
DeefOekeÀeN³eebvee peyeeyeoej Oejleele. ceO³elebjer ’ meeceeefpekeÀ obieueer Deeìeske̳eele DeeCeC³eele DeHe³eMe
Deeuesu³ee DeefOekeÀeN³eebvee efv euebyeerle keÀjC³eele ³esF&ue Demee DeO³eeosMe “jep³emejkeÀejves keÀe{uee.
keÀecee®eer peyeeyeoejer (Accountability) DeefOekeÀeN³eebveer G®eueC³ee®eer nceer Iesleueer lej®e leer
³eb$eCee keÀe³e&#eceHeCes keÀece keÀ© MekesÀue. HegþjefJeCes DeJeIe[ Deens ns ue#eele ³esles.
DeekeÀ[sJeejer efceUC³ee®eer efþkeÀeCes :
iegvnsieejer®eer veeWo HeesueermeKeeles, keÀejeie=n DeeefCe v³ee³eeue³e ³ee leerve efþkeÀeCeer nesle Demeles.
mebIejep³eele leer keWÀêer³e MeemeveekeÀ[s keWÀêerle / SkeÀ$eerle kesÀueer peeles DeeefCe ceie Òeefme× kesÀueer peeles.
HegleNnsves veeWo nesle veener. keÀe ner Keemeieer mebmLeener iegvnîeeyeeyele®eer ceeefnleer mebMeesOeveemeeþer ieesUe keÀjerle
Demeleele. l³ee ceeefnleer®eener iegvnsieejer®ee Deboepe Iesleevee GHe³eesie neslees. p³ee iegvnîee®eer veeWo keWÀêer³e
Meemevee®³ee Òeefme× Peeuesu³ee DenJeeueele v eener Demes efkeÀl³eskeÀ iegvns Deepe Yeejleer³e meceepeele Ie[le
Deensle. efvejefvejeUîee Keel³eebceO³es l³eebveer ceesþîee Heoeb®³ee peeiee YegJeMeeruesyeepeer, HewMeeb®ee DeeefCe ceeueceÊes®ee DeHenej Je iewjJeeHej Fl³eeoer J³eJenej meje&me ®eeuet Deensle.
uee®euet®eHele, DeVeYesmeU, keÀj®egkeÀJesefiejer ns iegvns Jee{le Deensle. keÀejCe Meemevee®eer DebceueyepeeJeCeer
keÀceer He[le Deens. iegvnsieejer yeHeÀe&®³ee (efnceveie) ueeoerÒeceeCes kesÀJeU SkeÀoMeebMe Jej D eeefCe veToMeebMe
HeeC³eeKeeueer ueHeu³eeÒeceeCes Deens Demes cnCelee ³esF&ue.
iegvnsieejer mecem³es®eer keÀejCes :
Jee{les oeefjêîe, Jee{uesueer ueeskeÀmebK³ee DeeefCe l³eeÒeceeCeele iejpee YeeieefJeCeeN³ee Jemleg®eer
ìb®eeF&, yesjespeieejer ner Deeef Le&keÀ Deensle. ®ebie UJeeoecegUs ceespekesÀ®e ueeskeÀ (4 les 5…) Þeerceble DeefOekeÀ
Þeerceble nesle Deensle. lej keÀesìîeeJeOeer ueeskeÀ (40) keÀesìer iejeryeer jsDeeefCe HeeCeer vemeCes) peiele Deensle. ³eeefMeJee³e J³e eHeejer #es$eele ueyee[er DeeefCe YesmeU Jee{le Deensle.
Þeerceblee befJe©× iejeryeebveer ef®e[gve GþeJes DeeefCe DeeHeu³ee nkeÌkeÀe®es DeVe ceeietve I³eeJes ³eemeeþer ¬eÀebleer
JneJeer ueeieles. Hejbleg DeMeer ¬eÀebleer nesC³eemeeþer Jew®eeefjkeÀ HejerJele &ve JneJes ueeieles. Yeejleele efvej#ejlee,
peeleer³elee, efJeÞeercebleeefJe©× GþeJe keÀjleerue Demes keÌkeef®ele®e Ie[les. ³eeGueì iejerye DeefOekeÀ iejer ye nesle Deensle
DeeefCe Þeerceble DeefOekeÀ Þeerceble nesle Deensle. Yeejleele lejer oeefjêîe ogj Peeu³eeefMeJee³e iegvnsieejer keÀceer
nesCeej veener. peieC³eemeeþer ueeieCeeN³ee efkeÀceeve iees<ìer -jespe®es DeVeOeev³e, YeepeerHeeuee, ogOe,
meeKej, les ue, meeyeCe, efkeÀceeve keÀHe[s, HegmlekesÀ, DeewpeesHe³e¥le nesle veener leesHe³e¥le keÀeUîeeyeepeeje®es ceneie Jemleg efJekeÀCeejs J³eeHeejer ueyee[er keÀjerle
jenleerue. DeVeeleerue YesmeU nesle jeneru e, ®eesN³ee nesle jenleerue. jepejesme uegìceej nesF&ue DeeefCemunotes.in

Page 51

51yeskeÀe³eosMeerefjl³ee Jee{le®e jenerue. DeeefLe&keÀ¢<ìîee keÀcepeesj ieìebvee efJekeÀemeemeeþer ceole kesÀueer veener
lej l³eeb®³eeleerue vewjeM³e Jee{le peeF&ue DeeefCe jepekeÀer³e He#e Je O eeefce&keÀ mebIeìvee DeMee efvejeMe
pevelesuee efnmebkeÀ keÀejJee³eebmeeþer efkebÀJee je<ì^êesner GHeêJe osCeeN³ee IeìveebceO³es JeeHejleerue.
Yejcemeeþ ueeskeÀmebK³ee ns iegvnsieejeruee Òeeslmeenve efceUCeejs ogmejs keÀejCe Deens. ueeskeÀmebK³ee
peeml e Demeu³eecegUs jmles, jsuJesiee[îee, Jeenves DeeefCe Flej Jemleg HegjCeej veenerle Je l³ee Jemlegmeeþer
Òel³eskeÀ efþkeÀeCeer Yeeb[Ces nesle jenleerue. efJevee efìefkeÀì ÒeJeeme keÀjCeeN³eeb®eer mebK³ee Jee{le®e jenerue.
Lees[s keÀener ceveeefJe©× Peeues lej peceeJee®eer menveMeeruelee mebHeles DeeefCe yemesme peeUlees. oJeeKeeves
DeeefCe efMe#eCemebmLee ³esLeerue efkebÀceleer meeceevee®eer veemeOegme keÀjlees. jmles De[Jetve JeenletkeÀerle De[LeUs
efvecee&Ce keÀjlees ner iegvnsieejer meceepee®es mJeemLe e fyeIe[Jeleele DeeefCe Demee DemJemLe meceepe
efJekeÀemeeHeemetve Jeb ef®ele jenlees.
3.7meejebMe
iegvns pesJneHeemetve Ie[le Deensle lesJneHeemetve iegvnîee®³ee keÀejCeeb®ee MeesOe ceeveJe meelel³eeves
Iesle Deeuesuee Deens. l³eecegUs®e DeHejeOee®³ee DeLeJee iegvnîee®³ee keÀejCeeb®ee MeesOe SkeÀ efvejblej
®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens Demes cnCelee ³esF&ue. ceeveJeer mJeYeeJe Je l³ee®es J³ekeÌleerce llJe ns lej Del³eble
iegbleeiegbleer®es Deens®e HeCe l³ee®eyejesyej l³ee®³ee meYeesJeleeueer DemeCeejer me eceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer
DeeefCe He³ee&JejCe ns osKeerue eflelekesÀ®e iegbleeiegbleer®es Deens Je les DeefOekeÀeefOekeÀ iegbleeiegbleer®es yevele ®eeueues
Deens. l³eecegUs®e iegvnîee®³ee keÀejCeeb®ee MeesOe ne iegbleeiegbleer®ee Je yengDee³e eceer efJeiegvnîeeb®³ee keÀejCeeb®ee MeesOe IesC³ee®ee Òe³elve meceepeMeem$e%e, peerJeMeem$e%e, ceevemeMeem$e%e,
ceveesefJeke=Àeflelep%e ³eebveer kesÀuee Deens Je l³eelegve®e iegvnîeeb®eer efJeefYeVe keÀejCes, keÀejCeceerceebmee DeeHeu³ ee
meceesj DeY³eemeemeeþer GHeueyOe Peeueer Deens. iegvnîeeb®eer J³eeK³ee, mJe©He, iegvnsieejer Jele&ve ns keÀeU Je
mLeU ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. keÀeUmLeUevegmeej iegvnsieejerefJeDemelees ns mHe<ì keÀjleevee DeHej eOeMeem$e%e mìerkesÀve ®e@HesÀj ³eebveer meebefieleuesuee efJe®eej cenÊJee®ee
Jeeìlees. keÀeU Je mLeUevegmeej iegvne Je iegvnsieej ³eeb®eer J³eeK³ee yeoueles. Deepe p³eeme DeeHeCe iegvne
ceevelees lees GÐee keÀoeef®ele iegvne ceeveuee peeCeejner veener. Go e. `ieYe&Heele' ne DeeJeM³ekeÀlee Demesue
lej [e@keÌìj keÀ© MekeÀleele.
3.8keÀþerCe Meyo
1.ceveesefJeke=Àeflelep%eceeveJeer cevee®ee DeY³eeme keÀjCeejs
2.HewuetefJeefJeOe ceeie&
3.efJeJeskeÀermeodyeg×er
4.mejeF&lekeejbJeej SkeÀ®e ke=Àl³es keÀjCeeje
5.DeekeÀefmcekeÀkeÀUle -vekeÀUle Ie[Ceejer Ieìvee
6.meefce#eecegu³eceeHeve keÀjCes
7.veeceeefY eOeeveefMekeÌkeÀe ceejCes, efMekeÌkeÀeceesle&ye keÀjCes
8.me¬eÀer³eGlmeener
9.DeyeeOeerlekeÀe³ece, efve³eceerlemunotes.in

Page 52

523.9DeY³eemee®es ÒeMve
1) iegvnsieejer efme×eblee®es efJe efJeOe ¢ef<ìkeÀesCe mHe<ì keÀje.
2) je@yeì& ceì&ve ³eeb®ee veeceeefYeOeeve efme×eble efJeMeo keÀje.
3) iegvne cnCepes keÀe³e meebiegve iegvnîee®es ÒekeÀej meebiee.
4) Heeb{jHesMeer iegvne DeeefCe Ye´<ìe®eej ³eeJej Yee<³e keÀje.
5) ®eesjìe J³eeHeej ³eeJ ej efìHHeCeer efuene.

munotes.in

Page 53

534
mee³eyej iegvnsieejer
IeìkeÀ j®evee :
4.0 GefÎ<ìs
4.1 ÒemleeJevee
4.2 mee³eyej iegvnsieejer
4.3 ceefnueebefJe©× efnbmee
4.4 ueneve cegueeb®eer lemkeÀjer
4.5 efm$e³eeb®eer lemkeÀjer
4.6 meejebMe
4.7 keÀþerCe Meyo
4.7 DeY³eemee®es ÒeMve
4.0Gefo<ìîe s
1) mee³eyej iegvnsieejer®ee DeLe& mecepegve IesCes DeeefCe mee³eyej iegvnsieejer keÀMeeuee cnCeleele ns
mecepegve IesCes Gefo<ìs Deens.
2) mee³eyej iegvnsieejer®eer peeieeflekeÀ HeeMJe&Yegceer peeCetve IesCes.
3) ceefnuee b®efJe©× efnbmes®ee DeY³eeme keÀjCes.
4) ceefnueebefJe©× efnbmee keÀesCel³ee keÀejCeecegUs Ie[les l³ee®es DeO³e³eve keÀjCes.
5) ceefnueeefJe©× efnbmes®es He´keÀej keÀesCeles -keÀesCeles Deensle ³ee®ee DeY³eeme keÀjCes.
6) ve#eueJeeo cnCepes keÀe³e? ³ee®ee meefJemlej DeY³eeme keÀjCes.
7) ve#eueJeeoer ®eUJeUer® eer SsefleneefmekeÀ HeeMJe&Yet ceer peeCetve IesCes.
8) ue#eueJeeo efvecee&Ce nesC³ee®eer keÀesCe -keÀesCeleer keÀejCes Deensle ³ee®ee meefJemlej DeY³eeme keÀjCes.
9) lemkeÀjer cnCepes keÀe³e ³ee®ee DeLe& mecepeeJetve IesCes.
10)ueneve cegueeb®eer DeeefCe efm$e³eeb®e er lemkeÀjer ³eeefJe11)lemkeÀjer ner peeieleerkeÀ Ieìvee keÀMeer Deens ³eeefJe12)efm$e³eeb®eer lemkeÀjer ner SkeÀ peìerue Ieìvee Deens ³eeb®ee meefJemlej DeY³eeme keÀjCes.
13)ueneve cegueeb®eer lemkeÀjer DeeefCe ceefnueeb®eer lemkeÀjer ³eeuee peyeeyeoej IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjCes.munotes.in

Page 54

544.1He´mleeJevee
iegvnsieejer Mes$eele meceepeeleerue Flej #es$eeHe´ceeCes®e veJeveJeerve yeoue nesle Demeleele, veefJeve
He´keÀej Ie[leevee Dee{Uleele, peie pemes yeouele Deens, lemes®e iegvnsieejer®eer leb$es, mJe©Hener yeouele
Demeleevee efomele Deens. DeHejeOeMeem$eele ³eeÜejs veefJeve DeY³eeme#es$ee®eer Yej He[les. iesu³ee leerve
oMekeÀebceO³es peieeleerue peJeUHeeme meJe&®e osMeeceO³es mebieCekeÀ #es$ee®ee efMejkeÀeJe Je efJekeÀeme Peeuesuee
efomelees. PeHeeì³eeves Jee{CeeN³ee mebieCeefkeÀkeÀjCeecegUs DeeefCe mebieCekeÀ ke´Àebleerves peieeuee SkeÀe Kes[³eele
©Heeblejerle kesÀues Deens. ’mebieCekeÀ peeCes“ (keÀe@cHegìj vesìJeke&À) Fbìjvesì, JesyemeeF&ì, ³eecegUs peieelee rue
mecemle meceepe ’HejmHejmebJeeoer“ Peeuee Deens. ceeefnleer leb$e%eevee®³ee (Information
Technology) ³ee meJe&mHeMeea leb$e%eeveecegUs peieeleerue mebJeeo, J³eeHeej, efMe#eCe, mebmke=Àleer,
Go³eesie ³eemenerle meJe&®e #es$eele HeefjJele&ve Peeuesues De ens. ³ee leb$e%eevee®ee GHe³eesie meJe&®e #es$eele
ceesþ³ee He´ceeCeele nesleevee efomelees Deens. ³ee®es keÀejCe l³ee®eer ieleer DeeefCe peieeleerue Deblej ve<ì
keÀjC³ee®eer kegÀJele nes³e. keÀesCel³eener le$e%eevee®ee GHe³eesie pemee neslees lemee®e og©H e³eesiener neslees.
mebieCekeÀ DeLeJee ceeefnleer leb$e%eevee®ee JeeHej iewjHe´keÀejebmeeþer, iegvnsieejermeeþer kesÀuee peele Deens.
³eeuee®e ’mee³eyej iegvne“ (Cyber Crime) cnìues peeles.
mee³eyej (Cyber) ³eecegUs Fbie´peer Meyoeb®ee cegU DeLe& To fly -G·eve keÀjCes ne Deens.
cnCepes®e mebieCekeÀe®³ee ceeefnleer leb$e%eevee®³ee ceeO³eceelegve FbìjvesìÜejs DeeHeCe He´l³e#e SkesÀ efþkeÀeCeer
yemegve peieeleerue keÀesCel³eener J³ekeÌleerHe³e&ble Hee sn®eg MekeÀlees. l³eemeeþer He´l³e#e peeC³ee®eer iejpe veener.
Demes leb$e%eeve DemeCeeje meceepe ’mee³eyej meceepe“ cnCetve DeesUKeuee peelees Je DeMee meceepeele
DeMee leb$e%eevee®ee JeeHej keÀ©ve kesÀuesuee iegvne cnCepes ’mee³eyej iegvne“ nes³e. ³eeyeeyele keÀe@cH³egìj
meesmee³eìer Dee@HeÀ Fbef[³ee®³ee me e@HìJesDej efJeYeeiee®es DeO³e#e efoHekeÀ efMekeÀejHetj DeeHeu³ee ’mee³eyej
keÀe³eoe DeeefCe DeeHeCe“ ³ee HegmlekeÀele cnCeleele, ’mebieCekeÀer³e ceeefnleer®ee iewjJeeHej keÀ©ve Jee
DeveeefOeke=Àleefjl³ee ogmeN³ee®³ee mebieCekeÀeJej He´JesMe ceeefnleer®es vegkeÀmeeve keÀjCes Jee leer ve<ì keÀjCes Demes
efJeke=Àle He´keÀej iesueer one Jens efveLees[ke̳eele ®eesj p³eeH e´ceeCes Iejele Iegmetve Hewmes, meesves veeCes, Jemleg®eer ®eesjer keÀjlees
l³ee®eHe´keÀejs mee³eyej iegvnsieej yeskeÀe³eosMeerjefjl³ee ogmeN³ee J³ekeÌleer Jee mebmLes®³ee mebieCekeÀe®³ee
He´Ceeueerle efMejkeÀeJe keÀjÀve l³eeleerue ceeefnleer, %eeve Je De v³e meeceie´er efyeIe[Jeleele, ve<ì keÀjleele
efkebÀJee ®eew³e&keÀcee&ves HeÀeF&ume, He´esie´@cme mJeleëmeeþer GHe³eesieele DeeCeleele. cee$e ns keÀjC³eemeeþer mebieCekeÀ
yegOOoerceÊee DeeefCe %eeve DeHeefjne³e& Deens. l³eeefMeJee³e ns Meke̳e veener. mee³ eyej iegvne mebieCekeÀ De%eeveer
ceeCegme keÀ©®e MekeÀle veener. ns meebieleevee “The shrinking universe” ³ee ie´bLeele leHeve
YeÆe®ee³e& cnCeleele. “Here, the thief actually a hacker did not steal the
bank notes of gold biscuits or even other valuables t hat can easily
be utilised by anybody. it is a computer cirme. Where the stolen
‘goods’ were actually computer files or programmes, which are
perhaps useless to most of us. They are invaluable to computer
experts, who know how to utilize them”.munotes.in

Page 55

55mee³eyej iegv¿eele ®eesjer®ee ceeue cnCepes ogmeN³ee®³ee mebieCekeÀeleerue HeÀeF&ume, He´esie´ecme
ceeefnleer ®ees©Ce IesCes, yeskeÀe³eosMeerjefjl³ee ®eesj ceeiee&ves `HeemeJe[& 'efceUJetve ogmeN³ee®³ee mebieCeele efMe©ve
ceeefnleer, %eeve uegìCes cnCepes `mee³eye j'iegvne nes³e.
4.2mee³eyej iegvnsieej er
mee³eyej iegvnsieejer keÀesCe keÀ© MekeÀlees ³ee®eer cee efnleer ’mee ³eyej keÀe³eoe DeeefCe DeeHeCe“ ³ee
ie´bLeele efoHekeÀ efMekeÀeHetj, mees. meefjlee YeeJes, GpJeue cejeþs ³eeveer efoueer Deens. leer ³eeHe´c eeCes.
1) peeCetveyegpetve efkebÀJee vekeÀUle mebieCekeÀ efJe2) Dee#esHeen& Je DeefMueue ceeefnleer HeeþefJeCeejs Je yeeUieCeejs.
3) DeveeefOeke=Àleefjl³ee Flejeb®³ee JesyemeeF&ìJej He´JesMe keÀ©ve ceeefnleer HeUefJeCeejs, ve<ì keÀjCeejs Jee
yeoueCeejs.
4) DeveefOeke=Àle mee@HeÌìJesDeme yeeUieCeejs Je efJekeÀCeejs.
5) ef[peerìue He$es Jee ceeefnleer yeoueCeejs Je efJekeÀCeejs.
6) F-cesue®ee JeeHej keÀ©ve Oeceke̳ee osCeejs Je Flej iegvns keÀjCeejs.
7) JesyemeeF&ìmeeþer ’[esc esve“ veeJes DeveeefOeke=Àlejerl³ee yeUkeÀeJeCeejs.
8) Flej ueeskeÀeb®es HeemeJe[& ®ees©ve DeveefOeke=Àlejerl³ee ceenerleer ®eesjCeejs Je HeUJeCeejs.
9) ef[peerìue mener / He´ceeCeHe$ee®eer vekeÌkeÀue, ®eesjer Je iewjJeeHej keÀjCeejs.
mee³eyej iegvnsiee jer®eer peeieeflekeÀ HeeMJe&Yegceer :
peeieleerkeÀ HeeleUerJejerue ef®e$e Heenlee OeeskeÀeoe³ekeÀ Je neveerkeÀejkeÀ mebieCekeÀke=Àleer ³ee 1987
meeueeHeemegve meg© Peeuesu³ee nesl³ee. l³eeJesUer oesve HeekeÀermleeveer YeeJeb[eveer meer yes´ve Je DeMej ns oesve
mebieCekeÀ efJeHeesnes ®eueer nesleer. 1988 meeueer je@yeì& cee@jerme ³ee keÀe@vexue efJeo³eeHeerþe®³ee efJeo³eeL³ee&ves DeMee®e
efJeefkeÀìkeÀ (Internet worm) efvecee&Ce keÀ©ve ³egefveJnmeer&ìer Dee@HeÀ ke@ÀefueHeÀesefve&³ee yeke&Àues Heefjmejele
DeeIeele kesÀuee neslee. l³eeveblej npeejes FbìjvesìOeejkeÀ mebieCekeÀebvee ³ee efJel³eeveblej®e FbìjvesìJej ’efJe³eeveblej Heerìjyeie& ³esLeerue keÀevexpe cesuee@ve efJeo³eeHeerþele keÀe@cH³etìj Fcejpe vmeer efjmHee@vme
meWìj (CERT) ³eeb®eer mLeeHevee mebieCekeÀ megj#ee keÀjC³eemeeþer keÀjC³eele Deeueer. megj#ee Oeeske̳ee®eer
ceeefnleer Je megj#ee J³eJemLee ³ee mebmLesÜejs HegjefJeueer peeles. ³ee mebmLesves 1994 ceO³es meJe& vesìJeke&À
J³eJemLeeHekeÀeb vee mebosMe HeeþJetve keÀUefJeues keÀer, npeejes HeemeJe[&me ns nmle#esHeer J³ekeÌleerves ®eesjues
Deensle. keÀener Jens DeefMueue meeefnl³e He´meejCeemeeþer GHe³ eesieele DeeCeu³ee®es GIe[keÀerme Deeues. efye´ìveceOeerue SkeÀe
®ee®eeb®³ee mecegneves yeeje yengje<ì^er³e Go³eesiemecegne®³e JesyemeeF&ì n@keÀ kesÀu³ee Je yejer®e iegHle cee efnleer
®eesjueer DeeCeer H ejle keÀjC³eemeeþer one ue#e HeeTb [K e b [ C e e rc e e efieleueer. efJekeÀmeerle os MeeHe´ceeCes
efJekeÀmeveMeueer osMeelener mee³eyej iegvnsieej efvecee&Ce nesle Deensle ,ke´sÀ[erì keÀe[&®es vebyej ®eesjCes, l³ee®eemunotes.in

Page 56

56iewjJeeHej keÀjCes, F -cesue Keesì³ee HeeþJetve yeBkeÀ mebmLee ³eebvee HeÀmeefJeCes Demes He´keÀej I e[leevee
Dee{Uleele.
iegvnsieejer #es$eeleerue ceeokeÀ êJ³es, DeefMueue meeefnl³e, onMeleJeeo DeeefCe HewMee®eer uetì
(Drugs, Pornography, terrorism, Money laundering) ³ee ®eejner Deepe®³ee
He´cegKe iegvnsHe´keÀejeb®es DeefmlelJe mee³eyejiegv¿eele Dee{U les. cnCegve®e leHeve YeÆe®ee³e& cnCeleele, “The
cyber space has all something more too. Therefore, it is no wonder
that cyber cyber cirmes would thrive the same way as the worldly
crimes do” .Deepe®³ee peieeleerue ®eebieueer, efnCekeÀme DeMeer meJe& Jewe fMeb<ìs mee³eyej efJeMJeele Deensle,
keÀener efJeMesHe´ceeCeele Jee{sue ³eele DeeM®e³e& Jeeìe³euee vekeÀes“.
YeejleeceO³es keWÀê mejkeÀejves ’ceeefnl eer leb$e%eeve keÀe³eoe 2000“ ne 18 ces 2000 jespeer
ueeskeÀmeYee Je jep³emeYesle cebpetj kesÀuee Je Heg{s 20 pegve 2000 jespeer je<ì^Heleerveer l³eeme ceev³elee
osGÀve efMekeÌkeÀeceesle&ye kesÀues. mee³eyej keÀe³eoe ³ee veeJeeves DeesUKeu³ee peeCeeN³ee ’ ceeefnleer leb$e%eeve
keÀe³eoe 2000“ ceO³es SketÀCe 13 He´keÀjCes Deensle. l³eeleerue He´keÀjCe DekeÀjeJes ns `mee³eyej iegvns' ³ee
efJeefouesueer Deens. leer Keeueerue He´ceeCes Deens.
Yeejleer³e keÀe³eo³eevegmeej mee³eyej iegvne (ceeefnleer leb$e%eeve keÀe³eoe 2000)
keÀuece 65 ë mebieCekeÀer³e omleeSsJepeeleerue HesÀjHeÀej
mebieCekeÀ ³eb$eCee efkebÀJee mebieCekeÀ vesìJeke&À ³eemeeþer Jee HejeJe³ee®es DeeefCe keÀe³eo³eevegmeej peleve
keÀjeJe³ee®es mebieCekeÀer³e mebkesÀle, pees keÀesCeer pee Cegveyegpetve efkebÀJee nslegHetJe&keÀ ueHeJesue / ve<ì keÀjsue efkebÀJee
l³eele HesÀjHeÀej keÀjsue efkeÀbJee nslegHetJe&keÀ, peeCeerJeHetJe&keÀ ogmeN³e eme Demes mebkesÀle ueHeefJeC³eeme / ve<ì
keÀjC³eeme / HesÀjHeÀej keÀjC³eeme keÀejCeerYegle þjsue l³eeme leerve Je©He³ee He³e¥le®³ee ob[e®eer efkebÀJee oesvnerner efMe#ee oslee ³esleerue.
keÀuece 66 -mebieCekeÀ ³eb$eCee n@keÀ keÀjCes
1) keÀesCee J³ekeÌleer®es vegkeÀmee venesC³eeme pees peeCeerJeHetJe&keÀ keÀjCeerYegle neslee efkebÀJee DeMeer
neveer ueeskeÀebvee Heesn®eefJeC³eeme DeeHeCe keÀejCeerYegle nesGÀ MeketÀ ³ee®eer peeCeerJe Demegvener pees
mebieCekeÀeleerue ceeefnleer ve<ì keÀjlees, yeouelees efkeÀJee l³eeleerue keÀener ceeefnleer ve<ì keÀjlees, yeouelees
efkeÀJee l³eeleerue keÀener ceeefnleer ieeUtve ìekeÀlees, l³ee mebieCekeÀe®eer GHe³egkeÌlelee ve<ì keÀjlees lees
’mebieCekeÀ n@keÀj“ þjlees. 2) pees keÀesCeer mebieCekeÀ n@keÀ keÀjlees l³eeuee leerve Jeoesve ueeKe ©He³eeHe³e&ve®³ee ob[e®eer efkebÀJee oesvnerner efMe#ee efou³ee peeleerue.
keÀuece 67 -FueskeÌì^e@efvekeÀ mJe©Heele DeMueerue ceeefnleer®es He´keÀeMev e
ueeskeÀeb®eer uewefiekeÀ efJeefkebÀJee l³eebvee Ye´<ì keÀjCeejs Demes keÀesCelesner FueskeÌì^e@efvekeÀ mJe©Heeleerue meeefnl³e Jee®eefJeC³eemeeþer,
HeenC³eemeeþer efkebÀJee SskeÀC³eemeeþer He´keÀe efMele keÀjCeeje efkebÀJee He´meejerle keÀjCeeje efkeÀJee DeMee
meeefnl³ee®³ee He´keÀeMeveeuee keÀejCeerYegle þjCeeN³ee J³ekeÌleerme efMe#ee efoueer peeF&ue. iegvne ogmeN³eeboemunotes.in

Page 57

57kesÀuesuee Demesue efkeÀJee Heefnu³ee®³ee Heeþ esHeeþ®e kesÀuesuee Demesue lej p eemleerle peemle one JekewÀos®eer DeeefCe oesve ueeKe ©He³eeHe³e&le®³ee ob[e®eer efMe#ee efoueer peeF&ue.
keÀuece 68
keÀuece 68 ceO³es Meemeveeme Jee efve³eb$eCe DeefOekeÀej Demeuesu³ee DeefOekeÀeN³eebvee mebieCekeÀ
He´Ceeueeryeeyele ³eesi³e lees DeeosMe osC³ee®ee efkebÀJee keÀecekeÀepe LeebyeefJeC³ee®ee DeefOekeÀej yeneue kesÀuee Deens.
³ee®ee Yebie keÀjCeeN³eeme peemleerle peemle leerve JekeÀuece 69 -ceeefnleer HegjefJeC³eeyeeyele Meemeve / efve³eb$eCekeÀe®es yebOeve
osMee®³ee SkeÀlesmeeþer, osMee®³ee meeJe&YeewcelJeemeeþer efkebÀJee meeJe&peveerkeÀ efnleemeeþer lemes®e
oKeue Hee$e iegvn³eeuee efceUCeejs He´eslmeenve jesKeC³eemeeþer keÀesCel³eener mebkeÀCekeÀeÜejs osC³eele ³esCeejer
ceeefnleer De[Jetve efceUefJeC³ee®ee MeemevemebmLesuee Jee efve³eb$ekeÀeuee De efOekeÀej Deens. mebieCekeÀOeejkeÀeves
leebef$ekeÀ ceeefnleer Je mene³³e osCes yebOevekeÀejkeÀ Deens. ³ee keÀueceevegmeej efve³eb$ekeÀeme Jee Meemeveeme
osMeefnleemeeþer ceeefnleer ve osCeeN³ee J³ekeÌleerme peemleerle peemle meele JeDeens. osMe efnle Je meceep eefnleefJejesOeer ³ee leb$e%eevee ®ee GHe³eesie nesT ve³es ³eemeeþer ner lejlego Deens.
keÀuece 70 -mebjef#ele efkebÀJee megjef#ele ³eb$eCee
1) ³eesi³e les mejkeÀej, DeefOeke=Àle ie@PesìceOeerue He´keÀìveeÜejs keÀesCeleener mebieCekeÀ, mebieCekeÀ ³eb$eCee
efkebÀJee mebieCekeÀ vesìJeke&À megj#eerle ³eb$eCee cnCetve Iees ef2) ³eesi³e les mejkeÀej GHekeÀuece 1) Keeueer peenerj kesÀuesu³ee mebjef#ele ³eb$eCee neleeUC³ee®ee
DeefOekeÀej Demeuesu³ee J³ekeÌleeRvee uesKeer DeeosMeeÜejs mebyebOeerle ³eb$eCee neleeUC³ee®ee De efOekeÀej
osGÀ MekeÀlees.
3) ³ee keÀueceeleerue lejlegoer®ee Yebie k eÀjerle peer J³ekeÌleer mebj#eerle ³eb$eCesHe³e¥le He´JesMe efceUJesue efkebÀJee
He´JesMe efceUefJeC³ee®ee He´³elve keÀjsue leer J³ekeÌleer peemleerlepeemle one JeefMe#ee DeeefCe ob[e®³ee efMe#esuee Hee$e jeefnue.
keÀue ce 71 -iewjmeeojerkeÀjCeeyeÎue ob[
keÀesCeleener HejJeevee efkeÀbJee ef[peerìue mJee#ejer oeKeuee efceUefJeC³eemeeþer efve³eb$ekeÀekeÀ[s pees
keÀesCeer iewj ceeefnleer meeoj keÀjsue efkebÀJee pees keÀesCeer cenlJee®eer cee efnleer o[Jetve þsJesue l³eeuee
peemleerlepeemle oesve JeefMe#ee osC³eele ³esleerue.
keÀuece 72 -KeemeieerHeCee Je iegHlelee lelJee®ee Yebie
³ee keÀueceevegmeej FueskeÌì^e@veerkeÀ veeWoer / HegmlekesÀ / jefpemìj / He$eJ³eJenej / ceeefnleer /
omleSsJepe efkeÀJee Flej mJe©Heeleerue meeefnl³e p³ee J³ekeÌleer®es Deens l³ee®³ee HejJeeveieerefMeJee³e l³ee®³ee
FueskeÌì^e@veerkeÀ meeefnl³eeHe³e¥le He´JesMe efceUefJeCes Jee mebceleerMeerJee³e Dev³e J ³ekeÌleerme GIe[ keÀ©ve oeKeefJeCes
³eemeeþer peemleerle peemle oesve Jeoesvnerner efMe#ee oslee ³esleerue.
keÀuece 73 -Keesìe leHeMeerue He´keÀeMeve
ceeefnleer leb$e%eev e keÀe³eoe (mee³eyej keÀe³eoe) vegmeej ef[efpeìue mJee#ejer oeKeu³eeleerue
keÀener leHeMeerue Keesìe He´keÀeMeerle kesÀu³eeyeÎue oesve Jeob[e®eer lejlego Deens.munotes.in

Page 58

58keÀuece 74 -HeÀmeJeCetkeÀer®³ee nsleg bmeeþer He´keÀeMeve
keÀener HeÀmeJeCetkeÀer ®³ee nslegveer yeskeÀe³eosMeerj keÀjsue efkeÀJee ogmeN³eemeeþer Flej ceeiee&veer
GHeueyOe þsJesue l³eeuee peemleerlepeemle oesve Je©He³eebHe³e&le®ee ob[ ef keÀJee oesvnerner efMe#ee oslee ³esleerue.
keÀuece 75 -
keÀuece 75 vegmeej ³eeyeeyele Yeejleeyeensj Ie[CeeN³ee mee³eyej iegvn³eebvee efkebÀJee
keÀe³eosYebieeveener ne keÀe³eoe ueeiet kesÀuesuee Deens. lej keÀuece 76, 77 vegmeej keÀesCeleener mebieCekeÀ,
mebieCekeÀ ³eb$eCee keÌuee@Heerpe, keÀe@cHe@keÌì ef[mkeÀ, ìsHe[^eFJn efkeÀJee mebieCekeÀ mebyeOeerle meeOeve megefJeOee ,³ e e
keÀe³eo³ee®ee Yebie Peeu³eeme peHle keÀjC³eele ³esleerue mee³eyej keÀe³eoe efvecee&Ce keÀjCeeje Yeejle ne
peieeleerue lesjeJee os Me Deens.
mee³eyej megj#es®es ceeie& ë mee³eyej Heesefueme
mee³eyej iegvnsieej ns mebieCekeÀlep%e Demeu³eeves, l³ee bvee HekeÀ[C³eemeeþer `mee³eyej Heesueerme'ns
mebieCekeÀ le%e DemeCes iejpe®es Demeles. F -cesue yeeyele iewjHe´keÀej nesT ve³esle cnCetve F -cesue®ee cesmespe
meebkesÀeflekeÀerkeÀjCeeves (Encryption) keÀesCeemener menpeemenpeer keÀUCeej veener DeMee ©Heele
HeeþefJeuee peelees. ne F -cesue keÀmee Jee®ee³e®ee ³ee®eer `keÀer' F -cesue p³eeuee HeeþefJeuee peelees l³eeme efoueer
peeles. l³eecegUs p³e e®³eekeÀ[s `keÀer' Deens lees®e F -cesue Jee®eg MekeÀlees. p³eeme (Decryption key)
cnìues peeles.
³eeefMeJee³e mebieCekeÀe®³ee mebj#eCeemeeþer DeveskeÀHe´keÀej®es megj#ee GHee³e kesÀues peele Deensle.
l³eeceO³es mebieCekeÀ megj#esmeeþer (Firewall) ner meb j#ekeÀ {eue le³eej kesÀueer peeles. yeens©ve Deeuesues
mebosMe HeÀe³ej Jee@ueÜejs leHeemegve IesTve®e mebieCekeÀeceO³es He´JeWMe keÀ© MekeÀleele. yeN³ee®eoe `De%eeve
efjcesuej' JeeHe©ve iewjHe´keÀej Keesìs HeÀmeJes mebosMe efoues peeleele. l³eeyeeyele pee ie©keÀlee HeeUeJeer ueeieles.
mebieCekeÀ iegvn³eebvee peeieleerkeÀ mJe©Heele J³eeHleer Deens. l³eecegUs®e mebieCekeÀ iegvnsieejer
peieYej Hemejuesueer Deens. l³eecegUs ³eeJej l³eecegUs®e mebieCekeÀ iegvnsieejer peieYej Hemejuesueer Deens.
l³eecegUs ³ee Jej efve³eb$eCe þsJeCes keÀþerCe yeeye Deens. mee³eyej iegvn³eebmeeþer onMeleJeeo, Deceueer HeoeLe&
³ee®³eeHe´ceeCes®e Deeblejje<ì^er³e keÀe³eoe le³eej keÀjCes iejpes®es þjles. ³eeHeg{erue keÀeUele mebieCekeÀeÜejs
nesCeejer mee³eyej iegvnsieejer Jee{sue ®e HeCe l³eeyejesyej Flej He´keÀej®³ee iegvnsieejerlener mee³eyej iegvns
leb$ee®ee Je mebieCekeÀe®ee JeeHej ceesþîee He´ceeCeele nesleevee efomegve ³esF&ue. F -keÀe@ceme&, F -ieJn&ve&vme, F -
ueveeaie, ³eeHe´ceeCes F -ke´ÀeFce ne He´keÀej Go³eeuee Deeuee Deens cnCelee ³esF&ue.
4.3ceefnuee befJe©Oo efnbmee (VIOLENCE AGAINST WOMEN)
Feflenemee®³ee JesieJesieU³ee keÀeueKeb[ele efm$e³eeb®³ee efmLeleer DeeefCe ieleerceO³es keÀeueeveg©He
yeoue nesle iesuee. DeeOeg efvekeÀ keÀeUele efm$e³ee DeveskeÀ #es$eele He´ielee rHeLeeJej Deensle. mJeleb$e DeefmlelJe,
mJeleb$e DeesUKe DeeefCe mJeleb$e J³ekeÌleercelJee®eer Deeme ueeieuesueer m$eer Deepe DeeHeCeeme HeeneJe³eeme
efceUsue. DeelceYeeve DeeefCe efveYe&³elee He´eHle keÀjC³eemeeþer efm$e³eeb®ee mebIe

Page 59

59DeeHeCeeme HeeneJe³eeme efceUlees. Yeejleer³e GHeKeb[ele DeeefCe Yeejleele efm$e³eeb®³ee meboYee&le He´®eb[ ceesþer
GueLeeHeeueLe Peeuesueer efomegve ³esles.
He´l³eskeÀ keÀeueKeb[e®³ee efJeefJeOe ìHH³eebJej DeeHeues DeefmlelJe DeyeeOeerle þsJeC ³eemeeþer efm$e³eebveer
ceesþe mebIelemes®e keÀewìgbyeerkeÀ yebOeves Pegieejle DeveskeÀ efm$e³eebveer peeefCeJe -peeie=leer®eer HejbHeje efvecee&C e kesÀueer.
efm$e³eeb®ee mebIeDeJemLee Demeueer lejer efm$e³eeb®³ee meboYee&le Demeceeveles®eer YeerHeeneJe³eeme efceUles. ef Me#eCe, Oece&, J³eJemee³e, jepekeÀejCe, DeeefLe&keÀ DeefOekeÀej Fl³eeoer meboYee&le
DemeCeejer Demeceevelee DemJemLe keÀjCeejer Deens. efm$e³eeb®³ee meboYee&le Demeceeveleslegve DeveskeÀ ienve
mecem³ee Heg{s ³esleele yeueelkeÀejemeejKeer efnbmekeÀ mecem³ee Deepe meceepeeHeg{erue ceesþs DeeJneve Deens.
cegueieer Peeueer cnCetve megves®ee lemes®e Helveer®ee íU nesC³eee®³ee Ieìvee Deepener Heg{s ³esleele.
efm$eYe´tCenl³ee ner mecem³ee lej meceepee®³ee lej meceepee®³ee DeefmlelJeeJej®e He´Mveef®evn efvecee&Ce keÀjerle
Deens. DebOeÞeOosHeesìer mebMe³eelegve DeveskeÀ ceefnueebvee þej keÀjC³ee®eer ueeskeÀeb®eer ceeve efmekeÀlee efJeke=Àleer®es®e
He´eflekeÀ Deens. ngb[³eeHee³eer yeUer peeCeeN³ee efm$e³eeb®eer mebK³ee Deepener keÀceer veener. DeMee SkeÀ vee DeveskeÀ
mecem³ee efm$e³eeb®³ee efnbmes®³ee meboYee&le Demeuesu³ee efomegve ³esleele.
ceefnueebefJe©Oo efnbmes®es keÀejCes
ceefnueebefJe©Oo efnbmes®es mJe©He meeJe&ef$ekeÀ Deens. peieeleerue efJeefJeOe osMeebceO³es ceefnueeb®³ee
yeeyeleerle efnbmes®es DeveskeÀ H e´keÀej DeeHeCeeme HeneJe³eeme efceUleele. ceefnueeb®³ee efJe©Oo efnbmesuee efJeefJeOe
keÀejCes, efJeefJeOe IeìkeÀ efkebÀJee HeefjefmLeleer keÀejCeerYegle Demeueer lejer keÀener meeJe&ef$ekeÀ efkebÀJee meeceev³e
keÀjCeeb®eer ®e®ee& DeeHeCe keÀjCeej Deenesl e.
1) ngketÀceMeener Heg©Yeejlee®eer kegÀìbgyeJ³eJemLee ner Heg©jepekeÀer³e ueeskeÀMeener Demeueer lejer l³ee ueeskeÀMeenerleerue kegÀìgbyeJ³eJemLee ner ngkegÀceMeene rD e e e f C e
Heg©Deensle. ³ee meJe& keÀe³eo³eeb®es meboYe& Heeefnu³eeme Heg©efm$e³eebvee og³³ece Jee ieCetkeÀ efoueer peeles DeeefCe DevegíU, meleer®eer He´Lee, m$eerYe´tCenl³ee.
2) ceefnueeb®³ee He´efleÜsceefnueeb efJejÀOo efnbmes®³ee DeveskeÀ IeìveebceO³es Ie=Ces®³ee YeeJeve scegUs ceefnueebvee efnbmes®es efMekeÀej
JneJes ueeieles. ner YeeJevee efnbmeeHetCe& keÀe³ee&®es cegU Demeu³ee®es DeveskeÀoe efometve ³esles. DeveskeÀoe DeHejeOeer
J³ekeÌleer meeceev³e J³ekeÌleer Demeleele. l³eeb®ee HegJexFefleneme ne efnbmes®³ee keÀe³ee& Meer mebyebOeerle vemelees. lesJne
SkeÀe®e efvemeceeOeeveer nesleele. cnCepes®e ceefnu eeb®³ee He´efle Demeuesueer ÜsHe´efke´À³ee Demeles, efpeLes mJe©He ³esles.munotes.in

Page 60

603) HeefjefmLeleer
HeefjefmLeleerpev³e keÀejCeebcegUs yengOee Heer[erle m$eer³ee lemes®e iegvnsieej ns oesvner IeìkeÀ HeÀejmes
peyeeyeoej vemeleele. keÀOeer keÀOeer DeMeer HejermLeerlee r efvecee&Ce nesles keÀer, p³ee®es HeefjCeece efnbmeelcekeÀ
Demeleele. Heleer -Helveer®³ee Yeeb[CeebceO³es DeeefCe Helveer®³ee meboYee&le nesCeeN³e e efnbmesceO³es ne IeìkeÀ
DeefOe keÀ He´YeeJeer þjlees. lemes®e efkeÀl³eskeÀoe yeueelkeÀeje®³ee Ieìvee De®ee vekeÀ nesleele. DeMee IeìveebceO³es
iegvnsieejeves iegv¿ee®eer peeCeerJeHetJe&keÀ ³eespevee kesÀuesueer vemeles. Hejbleg HeefjefmLeleer HeesefnbmekeÀ Ieìvee Ie[leele.
4) J³emeveeOeervelee (veMee)
efnbmes®³ee DeveskeÀ He´keÀjCeebceO³ es Demes Dee{Utve ³esles keÀer, iegvnsieej efkebÀJee Deeke´ÀcekeÀ J³ekeÌleer
veMesceO³es neslee GÊespekeÀ êJe He´eMeve kesÀu³eeveblej J³ekeÌleer®eer meejemeej efJe®eej keÀjC³ee®eer MekeÌleer
#eerCe nesles. He efjCeeceer efnbmekeÀ ke=Àl³es Ie[leele. oe©[³ ee Heleerves HelveerJej kesÀuesues efnbmekeÀ nuues meje&me
Ie[le Demeleele. DeMee Ieìveebvee J³emeveeOeervelee efkebÀJee veMee keÀejCeerYegle þjles. veMee kesÀuesuee J³ekeÌleer
mJeleëJejerue efve³eb$eCe njJegve yemelees, HeefjCeeceeb®eer peeefCeJe l³eeuee vemeles, DeMee ceeveefmekeÀ DeJemLesle
lees efnbmekeÀ nesC³ee®eer Meke̳elee Jee{les.
ceefnueebefJe©× efnbmes®es He´keÀej / JeieeakeÀjCe
1) DeHejeefOekeÀ efnbmee -
Yeejleer³e meceepeeleerue efm$e³ee He´e®eerve keÀeUeHeemetve DeHeceeve, ³eelevee DeeefCe M eesefMekeÀej Peeuesu³ee Deensle DeeOeg efvekeÀ keÀeUele ceefnueeb®³ee efmLeleerceO³es Lees[s HeefjJele&ve Peeues Demeues
lejer keÀener oMekeÀeHetJeea efm$e³eeb®eer efmLeleer Del³eble o³eveer³e nesleer. ceefnuee efJe©× efnbsmes®³ee He´keÀejeceO³es
DeHejeOeerkeÀ mJe©Hee®³ee efnbmes®e e meceeJesMe neslees. DeHejeefOe keÀ mJe©Hee®³ee efnbmesceO³es He´ecegK³eeves
yeueelkeÀej, DeHenjCe DeeefCe nl³ee ³eeb®ee meceeJesMe neslees. yeueelkeÀeje®eer mecem³ee kesÀJeU Yeejle®e veJns
lej mebHetCe& peieYej iebYeer j mecem³ee cnCetve ceeveueer peele Deens. Dev³e osMee®³ee leguevesle Yeejleele ³ee
mecem³es®eer leerJe´lee keÀceer Deens. DecesefjkesÀle mejemejer ojJeHe´ceeCe 26 Deens. ke@Àve[ele ns He´ceeCe mejemejer 8 lej Fiueb[ceO³es ns He´ceeCe 5.5 SJe{s Deens. Yeejleele
ns He´ceeCe 0.5 SJe{s Deens. Yeejleele mejemejer ®eej leemeeble meele yeueelkeÀej nesleele. ojJemeeOeejCeleë 15000 yeueelkeÀeje®³ee Ieìvee Ie[leele.
DeHejeefOekeÀ efnbmesceO³es yeueelkeÀejeS Je{er®e DeHenjCee®eer mecem³eeosKeerue iebYeerj Deens.
DeuHeJe³eerve cegueer lemes®e efm$e³eebvee HegÀme ueeJetve DeeefCe peyejomleerves HeUJetve vesCes ³ee Ieìvesuee
DeHenjCe Demes cnCeleele. DeHenjCee®³ee GoosMeebceO³es DeJewOe MejerjmebyebOe He´mLeeHeer le keÀjCes,
F®ísefJe©× efJeJeen k eÀjCes lemes®e DeeefLe&keÀ DeHe³e Meeb®ee meceeJesMe neslees. Yeejleele 1992 les 98 ³ee
keÀeueeJeOeerle Peeuesu³ee meJes&#eCeevegmeej SkeÀe JePeeu³ee®³ee Ieìvee Ie[leele. Yeejle ele DeHenjCe nesCeeN³ee ceefnueeb®es He´ceeCe meeOeejCeleë oj ueeKe
ueeskeÀmebK³esceeies 2.0 SJe{s Deens. Yeejle mejkeÀej®³ee 1998 ®³ee DenJeeueevegmeej He´l³eskeÀ 33
efceefveìeuee SkeÀ efkebÀJee SkeÀe efoJemeele 43 lej JeIe[leele. DeHenjCe nesCeeN³ee efm$e³eebceO³es DeefJeJeenerle efm$e³eeb®eer mebK³ee De efOekeÀ Deens. DeHenjCee®³ee
SketÀCe He´ceeCeeceO³es 80… Hes#ee peemle He´keÀjCeebceO³es uewefieb keÀ Del ³ee®eej ne He´Oeeve GoosMe Demelees.munotes.in

Page 61

612) keÀewìgbyeerkeÀ efnbmee -
Yeejleeleerue keÀewìgbyeerkeÀ efnbmee®eeje®es Jee{les He´ceeCe ue#eele Ieslee DeeefCe ³ee efnbmee®eejeuee yeUer
He[CeeN³ee efm$e³eeb®eer ceesþer mebK³ee ue#eele ³esles. Yeejleer³e mebefJeOeevee®³ee keÀuece 14 DevJe³es ceefnueebvee
YesoYeeJeeHeem egve cegkeÌleer, keÀuece 15 DevJe³es m$eer -Heg©Je mJeeleb$³ee®es mebj#eCe JneJes, ne J³eeHekeÀ nslet [esU³eemeceesj þsJetve ceefnueebveer keÀewìtbyeerkeÀ Del³ee®eejeuee
yeUer He[t ve³es cnCetv e keWÀê Meemeveeves keÀewìgbefye keÀ efnbmee®eejeHeemegve ceefnueeb®es mebj#eCe keÀe³eoe, 2005
Je efve³ece 2006 mebHetCe& Yeejleele 26 Dee@keÌìesyej 2006 Heemegve ueeieg kesÀuee Deens.
keÀewìgbefye keÀ efnbmee®eejeceO³es MeejerjerkeÀ, Mee efyokeÀ, uewefieb keÀ, cee veefmekeÀ efkebÀJee DeeefLe&keÀ íU,
ngb[e efkebÀJee ceeueceÊee osC³eemeeþer ceefnuesuee DeHeceeveerle keÀjCes, efleuee efMeefJeieeU keÀjCes, DeHel³e
vemeu³eecegUs efleuee efnCeJeCes lemes®e OecekeÀeJeCes, $eeme osCes, ogKeeHele keÀjCes, DeHel³e vemeu³eeceg Us efleuee
yeesueves peKeceer keÀjCes efkebÀJee efHe[erle m$eer®ee peerJe Oeeske̳eele DeeCeC³eeme Yeeie Hee[Ces efkebÀJee efle®³ee
keÀesCel³eener veelesJeeF&keÀekeÀ[s ngb[³ee®eer ceeieCeer keÀjCes, ceefnueeb®es mJeleë®es GlHevve, m$eerOeve, ceeueceÊee
efkebÀJee Flej DeeefLe&keÀ J³eJenej efkebÀJee efle®³ee nkeÌkeÀe®³ee keÀesCel³eener ceeueceÊesHeemegve efleuee Jeb®eerle
keÀjCes, Iejeyeensj keÀe{Ces Fl³eeoer®ee meceeJesMe neslees.
keÀewìgbefye keÀ efnmeWceO³es ngb[eyeUerHe´ceeCes®e Helveeruee ceejneCe ne Ie ìkeÀosKeerue lesJe{e®e
cenlJeHetCe& Deens. efnbmekeÀ ceejneCe, leeW[ele ceejCes, ueeLe ceejCes, ®eeJeCes, ³ee levee osCes, cee©ve ìekeÀCes
³eemeejK³ee Ieìveeb®ee meceeJesMe neslees. Helveeruee ceejneCe nesC³ee®³ee efJeefJeOe keÀejCeebceO³es He´ecegK³eeves
Heleer®eer J³emeveeOeervelee (veMee), Helveer®³ee ®eeefj$³eeJej mebMe³e IesCes, ngb[e efkebÀJee DeeefLe&keÀ DeHes#ee,
iewjmecepe, Helveer®es Dee#esHeen& Jele&ve, Helveer Hemeble vemeCes ,kegÀìgbyeeleerue Dev³e meom³eeb®eer iewjcepeea
Fl³eeoer keÀejCeeb®ee m eceeJesMe neslees. Yeejleer³e meceepeeleerue kegÀìgbyeele efJeOeJee efm$e³ee DeeefCe Je=×
efm$e³eeb®³ee meboYee&le nesCeeN³ee efnbmes®³ee Ieìvee nesosKeerue ef®ebles®ee DeeefCe ef®eblevee®ee efJe3) meeceeefpekeÀ efnbmee
meeceeefpekeÀ efnbmes ceO³es meeceeefpekeÀ IeìkeÀ He´YeeJeer þjleele. DeMee He´keÀej®³ee efnbmesceO³es
He´ecegK³eeves m$eer -Ye´Cenl³ee, efm$e³eeb®eer ís[íe[b, mebHeÊeerceO³es efm$e³eebvee efnmmee osC³eeme vekeÀej osCes,
DeuHeJe³eerve efJeOeJee efm$e³eebvee meleer peeC³eemeeþer oyeeJe ìekeÀCes, megvesuee ngb[e DeeCeC³eemeeþer $eeme osCes
Fl³eeoer Ieìveeb®ee meceeJesMe neslees. meJe&meeOeejCeHeCes meeceepeerkeÀ mJe©Hee®³ee efnbmesuee meeceeefpekeÀ
He´efleieeceer HejbHeje DeeefCe yegjmeì uesueer efJeke=Àle ceeveefme keÀlee peyeeyeoej Demeles. He´efleieeceer MekeÌleer
Oecee&®ee, ÞeOoeb®ee DeeefCe HejbHejeb®ee DeeOeej IesGÀve DeMee efnmesuee ®eeuevee osle Demeleele.
meJe&meeOeejCeHeCes efvemeie&leë SkeÀ npeej Heg©Yeejleele ns He´ceeCe oj npeejer 961 Demeu³ee®ee Fefleneme Deens. Hejbleg ceeieerue leerme JekeÀceer nesle iesu³ee®es efomeles. efm$e³eeb®es mejemejer Dee³eg<³e Heg©j®evee DeeefCe He´efke´À³ee Deens. Hejbleg DeeOeg efvekeÀ keÀeUele leb$e%eevee®ee iewjJeeHej keÀ©ve m$eer -Ye´gCenl³ee
kesÀu³ee peelee Deensle. iesu³ee leerme Jenesle Deens Demes cnCeeJes ueeiesue. HeefjCeeceer 2011 ®³ee peveiev evesCegmeej ojnpeej Heg©efm$e³eeb®eer mebK³ee 940 SJe{er keÀceer Peeu³ee®es efomegve ³esles. efm$e³eebvee Demeceeve JeeieCetkeÀ osC³ee®³ee
HejbHejebceO³es m$eer -Yet´Cenl³ee ner efm$e³eebmebyebOeer nesCeejer ceesþer efnbmee Deens. DeveskeÀ m eeceeefpekeÀ IeìkeÀ ³ee
mecem³esuee peyeeyeoej Deensle. DeepeHe³e¥le meesveesie´eHeÀer ³eb$eeÜejs cegueervee ieYee&le®e mebHeJeues peeles nesles.munotes.in

Page 62

62cee$e Deelee ceneveiejebceO³es pevegkeÀer³e ³eb$eCee DeeefCe pevegkeÀer³e He´³eesieMeeUeb®ee DeeOeej nesTve
iegCemeg$eele yeoue kesÀues peele Deensle.
kegÀìgbyeeDebleie&le cegueeR®³ee yeeyeleerle nesCeejer efnbmee ner osKeerue iebYeerj Deens. l³eeuee osKeerue
meeceeefpekeÀ IeìkeÀ peyeeyeoej Demeuesues efomegve ³esleele. Hee®e JeDel³ee®eeje®es He´ceeCe ®ee jMes Heìerves Jee{ues Deens. meleerHe´LesefJe©Oo jepee jececeesnve je@³e ³eebveer
Deeboesueve kesÀues. pevepeeie=leer kesÀueer. l³eecegUs efye´efìMe mejkeÀejuee meleeryeboer®ee keÀe³eoe keÀjeJee ueeieuee,
Hejblet je pemleevemeejK³ee jep³eele meleerHe´Lee Hegve©ppeerefJele keÀjC³ee®ee He´³elve DeOegveceOegve nesle
Demeu³ee®es efveoMe&veeme ³esles. oefuele DeeefCe DeeefoJeemeer efm$e³eeb®³ee yeeyeleerle Ie[uesueer efnbmekeÀ He´keÀjCes
melele meceesj ³esle Demeleele. pee leer³e efJeÜsefm$e³eeb®³ee De%eevee®ee DeeefCe Demene³eles®ee iewjHeÀe³eoe IesGÀve yeueelkeÀej keÀjCes DeMee Ieìvee vesnceer®e
Ie[le Demeleele. DebOeÞeOoe, ®esìtkeÀ ³eemeejK³ee Ye´cee®³ee Deene jer peeGÀve efm$e³eeb®³ee meboYee&le
efnbmes®es He´keÀjCe melele Ie[le Demeuesueer DeeHeCe Heenle Demelees. mebMe³ee®³ee DeeOeejeJej efm$e³eebvee þej
ceejC³ee®e He´ceeCe osKeerue ceesþs Deens.
4.4ueneve cegueeb®eer lemkeÀjer
He´mleeJevee (Introduction)
Yeejleele yeeuecepegjeR®eer ceesþer mebK³ee Deens. ve@Meveue ke´ÀeFce jskeÀe@[&me y³egjes®³ee
cnCeC³eevegmeej Demes DeveskeÀ He´keÀjCe Deensle pesLes cegues je$eYej iee³eye nesleele. keÀener He´keÀjCeebceO³es
cegueebvee l³eeb®³ee Iejeblegve efJekeÀle Iesl eues DeeefCe yeepeejele efJekeÀues peeles. Flej yeeyeleerle veeskeÀjer®eer mebOeer
meeoj kesÀu³eecegUs cegueebvee lemkeÀjeb®³ee neleele (ì^@efHeÀkeÌme&®³ee neleele) HeÀmeefJeues peeles. He´l³e#eele
Deeieceveeveblej les iegueece yeveleele. Yeejleele Þece, e fYekeÀejer DeeefCe ueQieerkeÀ MeeskeÀejCeebmleJe ceesþ³ee mebK³esves cegueeb®ee mebnej kesÀuee peelees. ³ee iegvne®³ee mJe©HeecegUs, ns ì@^keÀ keÀjCes
keÀþerCe Deens. DeeefCe keÀe³eo³ee®³ee Kejeye DecebueyepeeJeCeercegUs l³eeme He ´efleyebOe keÀjCes keÀþerCe Deens.
yeeuekeÀeb®³ee lemkeÀjermeeþer Yeejle ne SkeÀ He´cegKe Yeeie Deens, keÀejCe l³eeHewkeÀer yeN³ee®e ceeueJeeng
penepeebceOegve He´Jeeme keÀjCes efke&ÀJee YeejleekeÀ[s peeCes efve³ele Deens. pejer yengleskeÀ lemkeÀjer osMeel e®e
Ie[le Demeueer lejerner vesHeeU DeeefCe yeebieueeosMeeleerue yeN³ee®e ceesþ³ee He´ceeCeele yeeuekeÀeb®eer ueeieCe
Peeueer Deens. iejeryeer DeeefCe keÀcekegÀJele keÀe³eo³ee®eer Deceuey epeeJeCeer keÀjCeejer He´eLeefce keÀ keÀejCes DeeefCe
yeeuekeÀeb®eer l emkeÀjer keÀjCeejer yejer®e efYevve efYevve keÀejCes Deensle.
yeeuekeÀeb®³ee lemkeÀjer®eer keÀejCes
Yeejleeleerue J³eeJemeeef³ekeÀ ueQefiekeÀ Meesoeefjê³e, efMe#eCee®ee DeYeeJe DeeefCe l³ee®e yejesyej kegÀìgbyee®e meceesHeosMevee®ee DeYeeJe Fl³eeoer keÀejCes
yeeuekeÀeb®³ee lemkeÀjer®es meebielee ³esleerue. Yeejleeleerue yesjespeieejer®ee oj KegHe®e peemle Deens DeeefCe ³esLes
DeeefLe&keÀ mebOeer veenerle. cegueebvee pesJne keÀecee®eer ueeue®e efoueer peeles lesJne l³eevee KegHe ceesþe DeeefLe&keÀ
HeÀe³eoe nesF&ue Demes meebefieleues peeles Hejbleg KeN³ee DeLee&ves l³eebvee KeeC³eeefHeC³eemeeþer megOoe lejmeeJes
ueeieles DeeefCe l³eebvee ueQieerkeÀ íUe meejK³ee mecem³esuee leeW[ o³eeJes ueeieles efkebÀJee keÀpee&legve DeeefCe
iejeryeerlegve yeensj He[C³eemeeþer DeeHeu³ee mJele뮳ee cegueevee lemkeÀjebvee efJekeÀeJes ueeieles. YeejleemeejK³ee
osMeele osJeoemeer He´Lee megOoe yeeuekeÀeb®eer lemkeÀjer keÀjC³eemeeþer keÀejCeerYegle Deens. keÀener Yee ieele uenevemunotes.in

Page 63

63cegueeRvee osJeoemeer cnCegve mees[ues pee les Je l³eevee Oecee&®³ee veeJeeKeeueer ueQieerkeÀ Mees Meveemeeþer yeUer
He[eJes ueeieles. efkebÀJee OeeceeakeÀ iegueeceieerjerle peerJeve peieC³eeme Yeeie Hee[ues peeles. ogmejs SkeÀ cnlJee®es
keÀejCe cnCepes He³e&ì keÀeb®³ee ceeieCeercegUs osKeerue yeN³ee®e cegueeb®eer lemkeÀjer keÀjC³eele Deeueer Deens.
yeeue lemkeÀjer®es He´keÀej
¿eeceO³es IejkeÀeceemeeþer ueneve yeeuekeÀeb®ee JeeHej, iegueeceieerjer, peyejomleer®es yeeueÞece,
yeskeÀe³eosMeer jkeÀece DeeefCe J³e eJemeeef³ekeÀ ueQieerkeÀ Mees1) IejkeÀece veeskeÀj
keÀewìgbefye keÀ iegueeceefiejer®ee efJe®eej keÀjlee cegues DeefleMe³e mebJesoveMeerue Demeleele. yeN³ee®eoe
cegueebvee meebiee rleues peeles keÀer l³eebvee ceO³eceJeCeea³e Iejeleerue oemeer cnCegve keÀece keÀjC³eemeeþer Glke=À<ì
cepegjer efoueer peeF&ue Hejbleg meeceev³eleë l³eebvee keÀþesjHeCes keÀceer Hewmes ogjJ³eJenej DeeefCe keÀOeer -keÀOeer
ueQieerkeÀ Del³ee®eej kesÀu³ee peel eele. DeMee He´keÀej®³ee lemkeÀjer DeesUKeCes keÀþerCe Deens keÀejCe les
meeJe&peveerkeÀ Iejeb®³ee Deele nesles pesLes meeJe&pe efvekeÀ De bceueyepeeJeCeer nesle v eener. ojJekeÀece keÀjC³eemeeþer MeskeÀ[es cegueeR®eer ie´eceerCe Yeeie elegve lemkeÀjer kesÀueer peeles.
2) peyejomleer yeeueÞece
keÀe³eosMeerjefjl³ee Yeejleeleerue cegueebvee GIe[HeCes keÀece keÀjC³eeme HejJee veieer veener. Hejbleg
yeN³ee®eoe yebOevekeÀejkeÀ keÀece DeeefCe Iejiegleer keÀeceebmeeþer l³eeb®eer lemkeÀjer kesÀ ueer peeles. efMeJee³e
osMeeceO³es HejJee veieer vemeu³eecegUs efJeosMeele cegueeb®eer lemkeÀjer kesÀueer peeles. Hewmes osCeeN³ee efkebÀJee
ceeuekeÀekeÀ[tve HewMee®eer HejleHesÀ[ JneJeer ³ee keÀejCeemleJe ueneve -ueneve yeeuekeÀebkeÀ[tve efJeì, jsleer,
oie[ Fl ³eeoer G®euetve Iesleues peeleele Je yeebOekeÀ ecemegOoe ueneve -ueneve yeeuekeÀekeÀ[tve Iesleues peeles.
cegueebvee keÀecee®ee leeCe ³eelegve megìkeÀe keÀjC³eemeeþer HeUtve megOoe peelee ³esle veener keÀejCe l³eeb®³eeJej
KegHe ceesþ³ee He´ceeCeele efv e³eb$eCe þsJeues peeles. ueneve -ueneve yeeuekeÀeJej MeejerjerkeÀ , YeeJeveerkeÀ efkebÀJee
uewefieb keÀ íU Fl³eeoeR®ee iewj JeeHej kesÀuee peelees. ie´eceerCe YeeieeceOeerue cegues ceesþ -ceesþ³ee
keÀejKeev³eeceO³es jespeieej efceUefJeC³eemeeþer l³eeb®³ee keÀ[s keÀece keÀjleele.pemes keÀer, keÀeHemee®es efceume,
keÀeHegme efye³eeves GlHeeove, ce@v³egDeue Jeke&À keÀewìgbyeerkeÀ keÀeces oie[e®³ee KeeCeer, efJeìe®³ee Yeì³ee DeeefCe
®ene®es ceUs ³eeceO³es l³eevee peyejomleerves keÀece keÀjC³eeme Yeeie He[leele. yeeuekeÀevee kegÀþues®e mJeeleb$e
vemeles. l³eebvee keÀceer HewMe ele keÀece keÀ©ve Iesleele keÀece keÀjC³ee®eer F®íe vemeleevee l³eevee l³eeceO³es
{keÀueues peeles DeeefCe l³eeb®es yeeueHeCe efnjeJetve Iesleele.
3) yeskeÀe³eosMeerj keÀe³e& / keÀece
ueneve cegues / cegueer ³eeb®ee osn efJeke´Àer keÀjC³eemeeþer yeN³ee®eoe yeskeÀe³eosMeerj JeeHej keÀ©ve
Iesleuee peelees. Je³emkeÀj J³eeHleerHes#ee ueneve cegue DeeefCe cegueeRvee osnefJeke´Àermeeþer ceesþ³ee He´ceeCeele
ceeieCeer Demeles. ³ee yeeuekeÀebvee He wMee®es De eceerpeeles. SJe{s®e veenerlej jml³eeJej efnb[CeeN³ee ueneve ceguee -cegueervee HeUJetve vesues peeles Je l³eebvee DeHebie
kesÀues peeles efkebÀJee [esUs keÀe{tve jml³eeJe j efYekeÀ ceeieC³eeme He´Je=l le kesÀues peeles. pees cegueiee / cegueieer
peemle DeHebie Deens DeMee cegueebvee peemle efYekeÀ efceUles cnCegve l³eebvee peemle DeeHebie kesÀues peeles Je
l³eeb®³eekeÀ[tve efYekeÀ ceeiegve Iesleues peeles. DeMee He´keÀej®es keÀece le mkeÀjer ceguee -cegueeRkeÀ[tve keÀ©ve
Iesleele.munotes.in

Page 64

64³egefvemesHeÀ®ee Demee Deboepe Deens keÀer Deeþje JecegueeR®e MeesJekesÀue peele s. ³eeceO³es yeN³ee®eoe cegueeb®e ueQieerkeÀ MeesDeepeejebcegUs mebHe leele. keÀener cegueebvee l³eeb®³ee kegÀìgbefye³eekeÀ[tve DeeefCe mecegoe³eekeÀ[tve Del³ee®eej
keÀjC³eeme Yeeie Hee[C³eele Deeues Deens.
4)J³eeJemee³eerkeÀ uewefieb keÀ MeesuewefiebkeÀ MeesDeens. ueQieerkeÀ Del³ee®eejeceO³es [^ime, Devve, efveJeeje, mebj#eCe Fl³eeoer iees<ìer®ee meceeJesMe neslees.
HewMee®³ee De eceerJesM³ee J³eJemee³e ne uewefiebkeÀ MeesJ³eeJemee³eerkeÀ uewefiebkeÀ Meesceefnuee Je yeeue efJekeÀeme ceb$eeue³ee ves He´e³eespeerle kesÀuesu³ee efkeÀl³eskeÀ cegueeb®eer lemkeÀjer keÀjCes MeesOegve
keÀe{Ces keÀþerCe Demeues lejer osMeYejele megceejs leerve oMeue#e JesM³eeJ³eJemee³e keÀjCeeN³eeb®³ee cegueeR®eer
mebK³ee Deens. keÀejCe Je³eeveer ueneve DemeCeeN³ee ceguee R®eer ceeieCeer Deens. n³eeceO³es cegueeb®eer mebK³ee
osKeerue 40… peJeU Heeme Deens.
lemkeÀjer efJe©× keÀejJeeF& -
ueneve ceguee / cegueeR®eer lemkeÀjermeeþer Yeejle osMe ne SkeÀ keWÀê cnCegve DeesUKeuee
peelees.Yeejle mejkeÀejmeeþer ne cegooe DeefleM³e cenlJee®ee Deens. DeJewo³e JeenlegkeÀ He´efleyebOe keÀe³eoe
He´Lece 1956 ceO³es og©mle keÀjC³eele Deeuee. ceefnuee Je yeeuekeÀeb®³ee uewefiebkeÀ MeesMeeslemkeÀjer®eer J³eeK³ee keÀjC³eele Deeueer Deens. 2003 ceO³es Yeejleeves meb³egkeÌle je<ì^ mebIee®³ee yewþkeÀerle
ì^evPesMeveue Dee@ie&veeFpesMeve ke´ÀeF&ce efJe©× yeboer Ieeleueer. l³eeceO³es KeemekeÀ©ve ceefnuee DeeefCe ceguee /
cegueer®eer lemkeÀjer veeWoJeueer peeF&ue. ueeskeÀebceO³es lemkeÀjer®eer YeeJevee peeie=le keÀjC³eemeeþer ceole keÀjles.
³eeceO³es lemkeÀjer Leebyeles ³eemeeþer ceole keÀjles. OecekeÀeJeCeer, JeenlegkeÀ, nmleeblejCe yeUpeyejerves efkebÀJee
peyejomleerves efkebÀJee leekeÀo er®ee JeeHej keÀ©ve efkebÀJee peyejomleerves DeHenjCe, HeÀmeJeCetkeÀ, HeÀmeJeCet keÀer®ee
og©He³eesie Mees4.5efm$e³eeb®eer lemkeÀjer
ceefnuee lemkeÀjer ne m$eer®³ee Deelceme vceeveeJej®ee meJee&le ceesþe Ieeuee Deens. p³ee meceepeeves
vesnceer®e efm$euee Deeo îeMekeÌleer®es ©He ceeveues Deens efkebÀJee p³ee meceepeeves vesnceer®e SKeeo³ee osJeeruee
Þe×emLeeveer ceevegve leer®eer YekeÌleerYeeJes Hegpee kesÀueer Deens, l³ee®e mec eepeele Deepe®³ee DeeOegefvekeÀ ³egieele
ceeveJeer Je ceefnuee lemkeÀjer®eer keÀejCeceerceebmee keÀjeJeer ueeieles ner pejer Lees[er efvejeMes®eer yeeye Demeueer
lejer l³eemeeþer Yeejlee®³ee Heg{ekeÀejeves ceefnueeb®eer lemkeÀjer -efJeGHee³e meg®eefJeues peele Deens. cegUele ceefnuee lemkeÀjermeejK³ee Go³eesieeuee ®eeuevee efceUles keÀMeer efkebÀJee
Heer[erle ceefnuee ³ee og<³e ®eke´Àele keÀMee Dee[keÀleele ns mecepegve IesCes iejpes®es Deens. peeieeflekeÀ yeBkes À®³ee
2015 ®³ee DenJeeueevegmeej peieele efm$e³eeb®es He´ceeCe 49.55 FlekesÀ Deens. 81 osMeeceO³es efm$e³eeb®es
He´ceeCe Hegª

Page 65

65ceeueceÊesHewkeÀer kesÀJeU SkeÀ ìkeÌkeÀe ceeueceÊes®³ee l³ee ceeuekeÀ Deensle. ³eeGueì JesM³eeJ³eJemee³eemeeþer
peieYejele ceefnueeb®eer lemkeÀjer nesle Demegve Deceueer HeoeLee&veblej nesCeejer leer meJee&le ceesþer lemkeÀjer
Deens.
Deepe®³ee m$e eruee meceepeeceO³es ceefnueeb® eer lemkeÀjer ner SkeÀ Jee{le ®eeueuesueer mecem³ee Deens.
p³eeceO³es efHe[erles®es uewefiebkeÀ MeeslemkeÀjer®³ee yeUer Demeg MekeÀleele. Hejbleg peieYejeleerue He´eLe efcekeÀ yeUer ceefnuee DeeefCe cegueer Deensle.
l³eeHewkeÀer yengleskeÀ efm$e³ee DeeefCe cegueer uewefiebkeÀ MeescegK³elJes efm$e³eebvee ue#³e keÀjleele keÀjCe les ceefnueeb®³ee oeefjê³ee®ee DeeefCe iejerye er®ee HeÀe³eoe Iesleele
cegueer Je ceefnuee yesjespeieejercegUs, efMe#eCee®³ee DeYeeJeecegUs Je Flej keÀejCeebcegUs n³ee Ieìvesuee yeUer
He[leele. ceefnueeb®es uewefiebkeÀ MeesHe[meeo G ceìuesues efomeleele HejosMeele keÀece keÀjC³eemeeþer cnCetve vesuesu³ee efm$e³eebvee ³ee Ieìvesuee
yeUer He[eJes ueeieles. efm$e³ee meg×e n³ee IeìveskeÀ[s DeefleMe³e JeeF&ì vepejsves yeIeleele Hejbleg lemkeÀjer
keÀjCeejs efm$e³ee®³ee oejerê³ee®ee DeeefCe ieefjyeer®ee HeÀe³eoe Iesleevee efomeleele lemkeÀj ceefnueeb®³ee
HeefjefmLeleer®ee HeÀe³eoe Iesleele DeeefCe l³eebvee iegvnsieejer #es$eele ueesìleele. efm$e³eebvee efJnmee keÀece DeeefCe
Flej He´Jeeme efouee peeF&ue Demes DeceerMekeÀleele. ceefnueevee Hegjsmes Jesleve ³ee Keesì³ee Jeeo îeeÜejs ceefnuee meg×e ³ee Ieìves®³ee efMekeÀej yeveleele.
ceefnueebvee meg×e ns ceenerle vemeles keÀer DeeHeCeeuee HejosMeele peeTve Demes JeeF&ì keÀece keÀj eJes ueeieues.
efm$e³eeb®eer lemkeÀjer keÀjCeejs ceefnueebvee veeskeÀjer®eer Keesìer peeefnjele oeKeJetve l³eevee peyejomleerves
uewefiebkeÀ MeesDeeblejje<ì^er³e keÀe³eo³eebleie&le mejkeÀejuee l³eeb®³ee veeiejerkeÀeb®es mebj #eCe keÀjCes DeeefCe
efHe[erleeb®es mebjMeCe keÀjCes ns cenlJee®es Gefo<ì yebOevekeÀejkeÀ Deens.
ceefnuee lemkeÀerjer®eer keÀejCes
ceefnuee lemkeÀerjer®eer keÀejCes Heg{erueHe´ceeCes meebielee ³esleerue.
1)ieefjyeer-
efJeMeskeÀejCe cnCepes ieefjyeer ns nes³e. DeeefLe&keÀ¢<ì³ee keÀcekegÀJele HeeuekeÀ mJeleë®e DeeHeu³ee ceguee / cegueeR®eer
efJeke´Àer keÀjleele Je HewMeemeeþer oueeue cegueeb®eer / ceg ueeR®eer efJeke´Àer keÀjleele.
2)yesjespeieej -
pesJne kegÀìgbyeeleerue meom³e yesjespeieej Demeleele lesJne kegÀìgbyee®³ee Heeueve Heesefm$e³eebJej He[lees. Iej ®eeueefJeves DeeJeIe[ peeles lesJne efm$e³eebvee Ieje®³ee yeensj keÀece keÀjC ³eemeeþer
He[eJes ueeieles. Iejeyeensj He[uesu³ee efm$e³eeb®ee HeÀe³eoe oueeue / lemkeÀj Iesleele Je l³eebvee kegÀìgbyee®³ee
iejpee YeeieefJeu³ee peeleerue Demes DeceerkeÀjC³eekeÀ[s Dees{ ues peeles. DeMee He´keÀejs lemkeÀjer keÀjCeejs efm$e³eeb®³ee yesjespeieejer®ee iewj HeÀe³eoe
Iesleele.munotes.in

Page 66

663)yeeueefJeJeen -
yeeueefJeJeen ner De efleMe ³e JeeF&ì He´Lee meO³ee peerJeble Deens. efMeJee³e ngb[e nîee keÀejCeecegUs
meg×e ceguee / cegueeR®³ee D eeF&-Je[erueebJej uei vee®eer peyeeyeoejer He[les, ngb[e, ueive Fl³eeoer Ke®ee&Hee ³eer
ceguee / cegueeR®³ee DeeF& -Je[erueebJej DeeefLe&keÀ yeespee neslees ns meg×e efm$e³eeb®eer lemkeÀjer ns keÀejCe þ©
MekeÀles.
4)meeceeefpekeÀ keÀuebkeÀ -
Yeejleer³e mec eepeele KeemekeÀ©ve ie´eceerCe Yeeieele DeefJeJeenerle, efJeOeJee DeeefCe uewefiebkeÀ
Del³ee®eejeuee yeUer He[u esu³ee ceefnuee efkeÀJee cegueeR vee meceepe efmJekeÀejle veener. l³eebvee Keeueer HeneJes
ueeieles. l³eebvee meceepeeves ve efmJekeÀeju³eecegUs m eg×e lemkeÀjeruee yeUer He[eJes ueeieles. l³eeb®³ee
Dee³eg<³eele efvejeMee ³esTve l³ee lemkeÀjeb®³ee yeUer He[leele.
5)Oeeefce&keÀ Dee®ejCe -
iesu³ee keÀener oMekeÀeHeemegve p³ee cegueeR®ee osJee Meer efJeJeen ueeJeuee peelees l³eebvee l³ee osJee®³ee
Hejermejele jeneJes ueeieles. lesLes osJee®eer YekeÌleer keÀjCeejs DeMee cegueeR®es uewefiebkeÀ Meesmeg×e DeMee ceefnueeb®es efkebÀJee cegueer®es MeesHe[leele.
6)Iejiegleer efnbmee -
Iejiegleer efnbmescegUs meg×e ceefnueebvee DeeefCe cegueeRvee lemkeÀjer meejK³ee JeeF&ì Ieìvesuee yeUer
He[eJes ueeieles. keÀener cee Cemes DeeHeu³ee Helveeruee JeeF&ì JeeieCegkeÀ osleele. meemegmeemejs cegueeR®ee íU
keÀjleele ³ee íUeuee kebÀìeUtve l³eelegve megìkeÀe keÀ©ve IesC³eemeeþer meg×e Ieìves®³ee yeUer nesleele.
7) vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer -
vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer cnCepes ceneHegj, YegkebÀHe ®e efke´ÀJeeoU DeMee vewmeefie&keÀ IeìvescegUs cegue /
cegueer DeeefCe ceefnuee yesIej nes leele DeMee yesIej Peeuesu³ee efm$e³eeb®ee HeÀe³eoe ceefnueeb®eer lemkeÀjer keÀjCeejs
Iesleele.
8)mLeueeblej -
mLeueeblej ns meg×e ceefnueeb®³ee lemkeÀjer®es He´cegKe keÀejCe meebielee ³esF&ue. keÀener ueeskeÀebvee
JesieJesieU³ee keÀejCeecegUs mLeueeble j keÀjeJes ueeieles pemes keÀer jespeieej, veeskeÀjer, vewmeieeakeÀ DeHeÊeer.
ceesþ-ceesþs OejCee®eer efveefce&leer Fl³eeoer keÀejCeecegUs ueeskeÀebvee mLeueeblej keÀjeJes ueeieles. SkeÀe
efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer peeCes DeeefCe lesLes peeTve jes peieej MeesOe Ces lesLeerue Hejermeje®ee DeY³eeme
vemeu³eecegUs efkebÀJee ceeefnleer vemeu³eecegUs cee Cemeeuee vekeÀes l³ee cee Cemee®³ee mebHekeÀe&le ³eeJes ueeieles DeeefCe
DeMee HeefjefmLeleerle lemkeÀjer keÀjCeejs DeMee mLeueeblejerle ceefnuee / cegueer ³eeb®ee iewjHeÀe³eoe IesTve
lemkeÀjer meejK³ee JeeF&ì IeìvesceO³es {keÀueleele.munotes.in

Page 67

674.6meejebMe
efm$e³eeb®ee mebIeDeJemLee Demeueer lejer efm$e³eeb®³ee meboYee&le Demeceeveles®eer YeerHeeneJe³eeme efceUles. efMe#eCe, Oece&, J³eJemee³e, jepekeÀejCe DeeefLe&keÀ DeefOekeÀej Fl³eeoer meboYee&le
DemeCeejer Demeceevelee DemJemLe keÀjCeejer Deens. efm$e³eeb®³ee meboYee&le Demeuesu³ee De meceeveleslegve
DeveskeÀ ienve mecem³ee Heg{s ³esleele. nbg[³eeHee³eer yeUer peeCeeN³ee efm$e³eeb®eer mebK³ee Deepener keÀceer veener.
DeMee SkeÀ vee DeveskeÀ mecem³ee efm$e³eeb®³ee efnbmes®³ee meboYee&le Demeuesu³ee efomegve ³esleele.
YeejleemeejK³ee c eesþer ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee osMeele yeskeÀejer®es, oejerê³ee®es DeeefCe
yesjespeieejer®es He´ceeCe ceesþ³ee He´ceeCeele Demeu³eecegUs ³esLes lemkeÀjer k eÀjCeeN³eeb®es He´ceeCe efoJemeW efoJeme
Jee{le Deens. Deepe®³ee efmLeleeruee ueneve cegueeb®eer De eefCe ceefnueeb®eer lemkeÀjer Jee{le ®eeueuesueer mecem³ee
Deens. p³eeceO³es efHe[erleeb®es uewefiebkeÀ MeescegueebkeÀ[tve l³ebevee ve PesHeCeejs keÀeces keÀ©ve Iesleues peeleele. pemes keÀer oie[e®eer Kee Ce, efJeì YeÆer DeMee
efþkeÀeCeer cegueebkeÀ[tve keÀeces keÀ©ve Iesleues peeleele cegueeRvee / ceefnueebvee F®íe vemeleevee l³eeb®es
peyejomleerves uewefiebkeÀ Meespeemle Hewme eefceUsue, Keesìs yeesuegve ®eeieues keÀece efceUsue Demes DeceerJeeF&ì keÀeceeuee ueeJeues peeles. DeMee He´ekeÀejs ceefnueeb®eer Je cegueeb®eer lemkeÀjer keÀjCeejs l³eeb®ee iewj HeÀe³e oe
IesTve l³eebvee DeJewo³e keÀecee ceO³es ueesìleele.
4.7keÀþerCe Meyo
1) yeeuecepegj -®eewoe Je2) He´efleyebOe -yebo keÀjCes, DeeUe Ieeueves
3) oejerê³e -iejeryeer, HewMee®eer keÀcelejlee
4) mLeueeblej -SkeÀe peeiesJe©ve ogmeN³ee peeiesJej peeCes
5) Oeeefce&keÀ Dee®ejCe -Oecee&uee ceeveves, Oecee&®ee He´YeeJe DemeCes.
6) DeHenjCe -HeUJetve vesves
7) peìerue -DeJeIe[, iegbleeiegbleer®eer Ieìvee
8) vewmeieeakeÀ DeHeÊeer -efvemeiee&le Ie[ CeeN³ee JeeF&ì Ieìvee
4.8DeY³eemee®es He´Mve
1) ueneve cegueeb®eer lemkeÀjer ³eeJej Yee<³e keÀje.
2) ceefnueeb®eer lemkeÀjer ³eeefJe3) ueneve cegueeb®eer lemkeÀjer®es He´keÀej efuene
4) ceefnuee lemkeÀjer ®es keÀejCes meebiee.
munotes.in

Page 68

685
Deejeceoe ³eerHe³e&ìve
(LEISURE TOURISM)
IeìkeÀ j®evee :
5.0 GefÎ<ìîes
5.1 ÒemleeJevee
5.2 mebkeÀuHevee
5.3 He³e&ìvee®eer J³eeK³ee
5.4 He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes
5.5 He³e&ìvee®es IeìkeÀ
5.6 He³e&ìvee®es ÒekeÀej
5.7 meejebMe
5.8 DeY³eemee®es ÒeMve
5.9 meboYe& met®eer
5.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVE)
1.He³e&ìve ner mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
2.He³e&ìvee®³ee meenmeer He³e&ìve He³ee&JejCe, ûeeceerCe DeeefCe Menjer He³e&ìve mebkeÀuHeveeb®es meefJemlej
efJeMues5.1 ÒemleeJevee
He³e&ìvee®eer mebk eÀuHevee meJee&Oeeves J³eeHekeÀ mJe©Hee®es HeenC³eeme ³esles. ³ee®ee mebyebOe meeceeefpekeÀ
meebmke=ÀeflekeÀ ,DeeefLe&keÀ ,jepekeÀer³e Je He³ee&JejCee Meerpees[C³eele Deeuee Deens. ³eeceO³es ceeveJe DeeefCe
efvemeie& ³ee b®³ee menmebyebOeele He³e&ìve mebkeÀ uHevee DeY³eemelee ³esF&ue. keÀejCe ceeveJeeves efvemeiee&leerue
mebyebOee®es ©HeeblejCe He³e&ìveeMeer pees[ues Deens. efvemeiee&leerue Òel³eskeÀ IeìkeÀe®³ee mJe©HeeceO³es Deevebo
efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer JeeleeJejCee®eer He³e&ìveeceO³es keÀjleele l³ee®es mJe©He efJeefJeOe ÒekeÀejs DeY³eemelee
³esles. He³e&ìve ns vewmeefie&keÀ DeeefCe ceeveJe efveefce&leer®³ee mJe©Heele Dee{Utve ³esles. ³eeceO³es vewmeefie&keÀ
IeìkeÀe bceO³es HeJe&le, pebieue, Ieeì, veoer, mecegê Fl³eeoer IeìkeÀe b®ee meceeJesMe neslees. lej ceeveJeefveefce&leer
IeìkeÀe bceO³es yeeie, yeieer®es, efvemeie&me=<ìer, ceeveJeHe³ee&JejCe Menjer, ûeeceerCe, De[LeUs, He³e&ìve,
He³ee&JejCeer³e He³e&ìve Fl³eeoer IeìkeÀe b®ee meceeJesMe neslees. ³ee meJe& IeìkeÀeb®es efve³eespeve keÀjC³eeletvemunotes.in

Page 69

69He³e&ìve ef JekeÀeme keÀe³e&¬eÀce efvecee&Ce keÀjC³eele Deeuee Deens. ³eeceO³es He³ee&JejCee®es me bJe&Oeve ,peleve DeeefCe
efJekeÀemee®es efve³eespeve keÀjC³ee®³ee DeeOeejs He³e&ìvee®ee efJekeÀeme keÀjC³eele Deeuee Deens. Òemlegle
ÒekeÀjCeeceO³es He³e&ìvee®eer mebkeÀu Hevee, mJe©He, JewefMe<ìîes DeeefCe ÒekeÀej Fl³eeoeR®ee meceeJesMe kesÀuee Deens.
5.2mebkeÀuHevee (CONCEPT )
He³e&ìvee®eer mebkeÀuHevee DeY³eemele Demeleevee efvemeie& DeeefCe ceeveJeer mebyebOe pees[C³eele Deeues
Deens. efvemeiee&efMeJee³e He³e&ìvee®e e efJekeÀeme keÀjlee ³esle veener. l³eecegUs efvemeie& ne He³e&ìvee®ee keWÀê efyebot
ceevetve l³eeHeemetve Deevebo IesC³eemeeþer JeeHej kesÀuee peelees. HeCe ns keÀjle Demeleevee efvemeiee&leerue
pewJeefJeefJeOelee Je ef®ejbpeerJeer ³ee mebkeÀuHevee ®eeJeeHej kesÀuee peelees. l³eecegUs efvemeiee&®ee efJeveeMe ve keÀjlee
l³eeb®es mebJeOe&ve peleve DeeefCe efJekeÀeme keÀjC³ee®ee Òe³elve He³e&ìveeceO³es kesÀuee peelees. l³ee®³eeletve
DeeefLe&keÀ GlHeVe efceUles l³ee®ee JeeHej Demes He³e&ìve efJekeÀeme ÒekeÀuHe e®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. lemes®e
mLeeefvekeÀ peveles®³ee DeeefLe&keÀ Òeieleermeeþer jespeieeje®³ee mebOeer GHeueyOe keÀ©ve efou³ee peeleele.
l³eecegUs mLeeefvekeÀ pevelesuee GÐeesiee®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. l³eevegmeej He³e&ìve ns ef JekeÀemee®es meeOeve
cnCetve veJ³eeves DeesUKe efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles.
He³e&ìvee®ee DeLe& (Meaning of Tourism) :
He³e&ìve ner ceeveJeer Feflenemeeleerue HetJeea®³ee Ieìvee ÒeceeCes efometve ve ³eslee leer ®esDeeOegefvekeÀ
mJe©Heele ©HeeblejCe kesÀ ues Deens. He³e&ìve ³ee Meyoe®eer efveefce&leer Jews YeeDeY³eeme efkebÀJee mebMeesOeve DeeefCe TourMeyoe®ee DeLe& efJeYeeieCeer keÀjCes cnCepes Tourism DeY³eeme
efJeYeeieCeer Demee DeLe& Iesleuee Deens lej Latin YeeDeens. lej mebmke=Àle Meyoele Paryatan cnCepes SkeÀe efþkeÀeCeer jenC³eeHeemetve ogmeN³ee efþkeÀeCeer
peeTve %eeve mebHeeove keÀjC³ee®³ee Demee DeLe& IesC³eele ³eslees. Deelee Deshatan cnCepes ³ee
Meyoeb®ee DeLe& DeeefLe&ke ÀH e À e ³ e Ð e e m e e þ e rD e m e en e s l e e s . ‘Tirthatan’ cnCepes ³ee Meyoe®ee DeLe&
osJeoMe&veemeeþer kesÀues He³e&ìve Demee neslees. ³ee Meyoe®es GÎsMe DeveskeÀ ÒekeÀej®es Demeleele. He³e&ìve Meyo
ne ceeveJeeves efvemeiee&Meer pees[uesuee mebyebOe l³eeletve Deevebo ,meceeOeeve DeeefCe megKe ÒeeHleer nesles lemes®e
efvemeiee&yeÎue DeeHeuesHeCee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesles.
5.3He³e&ìvee ®eer J³eeK³ee (DEFINITION OF TOURISM )
1) meve 1910 meeueer Herman Van Scheullard ³eebveer He³e&ìvee®eer J³eeKee kesÀueer Deens.
l³eeb®³ee celes, ’He³e&ìvee®ee cegK³e GÎsMe ne DeeefLe&keÀ mJe©Hee®ee Demelees. HejefkeÀ³ee®es Debleie&le
DeeefCe yeefn&iele mJe©Hee®es ÒeJesMe jenCes DeeefCe ÒeJeeme l³ee meJe& yeeyeer®ee Menj efkebÀJee ÒeosMeeceO³es
kesÀues peelees l³eeuee He³e&ìve Demes cnCeleele. “
(“The sum total of operation mainly of economic nature which is
directly related to entry, stay and movement of foreigner inside
or outside a certain city or region is tourism. ”)
2) UNWTO ®³ee celes, ’He³e&ìve ner J³ekeÌleer®es SkeÀe efþkeÀe Ceentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer ÒeJeeme DeeefCe
jenCes ³ee®eyejesyej He³ee&JejCee®ee Deevebo J³eJemee³e DeeefCe Flej yeeyeeRmeeþer GHe³eesieele DeeCeuee
l³eeuee He³e&ìve Demes cnCeleele. “munotes.in

Page 70

70(“Tourism comprises the activities of persons traveling to and
stayin g in places outside their usual environment for not more
then one consecutive year for leisure business and other
purposes. ”)
3) World Tourism Organization (WTO) ³eeb®³ee celes He³e&ìve ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens
p³eeceO³es He³e&ìkeÀ 24 leemeeHes#ee Deef OekeÀ keÀeU SKeeÐee He³ee&JejCee®³ee efþkeÀeCeer jentve Heg{s peelees
p³ee®ee cegK³e nslet Deevebo IesCes, J³eJemee³e keÀjCes DeeefCe Flej nslet Demeleele ,pes efþkeÀeCe Yesì
osleevee exercise ef¬eÀ³ee cnCetve kesÀueer peele veener.
(“Travel to and stay in place outside their usual environment
from more then twenty -four (24) hours and not more than one
consective year for leasure business and other purposes not
related to the exercise of an activity remunerated from within the
place visited. ”)
4) World T ravel and Tourism Council (2000) ³eeb®³ee celes, He³e&ìve ne meJee&le
ceesþe GÐeesie Deens p³eeceO³es iegbleJeCetkeÀ ,jespeieej DeeefCe je<ì^er³e GlHeVeeceO³es Jee{ nesles.
(“Tourism industry is the biggest industry in the terms of
investment, employment and GDP. ”)
Jejerue meJe& J³eeK³ee bceOetve Demee DeLe& mHe<ì neslees keÀer ,He³e&ìkeÀ ns SkeÀ Debleie&le DeeefCe
yeefn&iele yeepetves SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee ÒeosMeeceO³es jenC³eemeeþer peelees l³ee®es efJeefJeOe GÎsMe
Demeleele. l³eeceO³es Deevebo efceUJeCes ,J³eJemee³e DeeefCe Fl ej IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees Je He³e&ìve ns
ÒeecegK³eeves Deevebo efceUJeC³eemeeþer pejer Demeues lejer J³ekeÌleer®es mLeueeblejCe ns efJem LeeHevee®³ee
mJe©Heele osKeerue efJekeÀemeelcekeÀ mJe©Heele efomeles.
He³e&ìve ne meJee&le ceesþe GÐeesie cnCetve meceesj ³eslees. ne GÐeesie efJekeÀmeveMeerue DeeefCe
efJekeÀefmele osMeeceO³es J³eJemee³e keÀjC³eele ³eslees. ³eeceO³es DeeefLe&keÀ GlHeVe Jee{eryejesyej He³ee&JejCee®es
mebJeOe&ve DeeefCe efJekeÀemee®³ee meboYee&le Heeefnues peeles. efJekeÀmeveMeerue osMe eleHe³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve
J³eJemee³e eyejesyej jespeieeje®³ee mebOeer GHeueyOe keÀ©ve oslees. ®³eeceles peeieeflekeÀ mLejeJejleer 12…
peeieeflekeÀ DeeefLe&keÀ GlHeVe Jee{JeC³eeyejesyej 200 ueeKees ueeskeÀebvee jespeieeje®³ee mebOeer GHeueyOe
keÀ©ve osleele. He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve He³e&ìve efJekeÀemeemeeþer efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀce vewmeefie&keÀ efkebÀJee
ceeveJeefveefce&le DeekeÀDeeefCe J³eJemee³e Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee meceeJesMe ³eeceO³es keÀjC³eele Deeuee.
5.4He³e&ìvee ®eer JewefMe<ìîes (CHARACTERSTICS OF TOURISM)
He³e&ìve mebkeÀuHeves®ee DeLe& mecepetve IesC³eemeeþer l³ee®eer JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes meeb ielee
³esleerue.
1) mesJes®es meg#ce mJe©He (Intrangible nature of service ):
He³e&ìveeceO³es Jemlet DeeefCe mesJee ³ee oesvner®ee meceeJesMe mesJes®³ee mJe©Heele kesÀuee Deens.
³eeceO³es Jemlet ns GlHeeove Deens lej mesJee ner meeojerkeÀjCe Deens. ³ee oesvner IeìkeÀe®ee meceeJesMe
He³e&ìvee®³ee JewefMe<ìîeeceO³es mesJes®es mJe©He cnCetve keÀjC³eele Deeuee Deens.munotes.in

Page 71

712)ÒesjCeeoe³eer (Inseparability ):
He³e&ìvee®³ee JewefMe<ìîee bceO³es He³ee&JejCee®es GlHeeove DeeefCe mebJeOe&vee®ee He³ee&JejCee®³ee
mecel eesuee®eermebyebOeerle Deens. les kegÀìgbyeeleerue He³ee&JejCeeMeer veener. He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve efJeefJeOe mesJee
megefJeOee HegjJeC³eemeeþ er ûeenkeÀebvee / GHeYeeskeÌl³eeb vee osC³eele ³esleele. l³eeceOetve mHetÀleea efvecee&Ce kesÀueer
peeles.
3)veeMeJeble HeoeLe& (Perishability ):
He³e&ìvee®es GlHeeove ns YeefJe<³ekeÀeUemeeþer meeþJeCetkeÀ keÀjlee ³esles. HeCe mesJee keÀ© MekeÀle
veener. He³e&ìveemeeþer®es ne@ìsue Je efJeceeve yewþkeÀ J³eJemLee ³ee meeþJetve þsJelee ³esleele HeCe mesJee ner
lJeefjle ÐeeJeer ueeieles. l³ee meeþJetve þsJet MekeÀle veener. Goe. GvneUer megÆerleerue keÀjceCetkeÀ mesJee.
4)efveefce&leer DeeefCe meeþJeCe Meke̳elee veener (No possibility of creating and
holding stocks ):
He³e&ìvee® ³eemesJee megefJeOee b®ee HegjJeþe keÀjle Demeleevee JesUs®eer ce³ee&oe Ieeuetve efouesuee
keÀeueeJeOeerle keÀjeJ³ee ueeieleele. He³e&ìve mesJee ner ce³ee&efole Yeeiee Hetjleer Demeu³eeves l³ee®ee meeþe keÀ©
MekeÀle veener. l³eecegUs He³e&ìve mJe©He JesieUîee ÒekeÀej®es Demeles.
5)efJeefYeVelee (Hetrogeneity ):
He³e&ìve #es$eeceO³es Òel³eskeÀ He³e&ìkeÀebvee mJeleb$e JesieUer megefJeOee HegjJeueer peeles.
6)efJeefMe<ì He³e&ìve Je mesJeeb®eer JewefMe<ìîes (Particular characteristics of
Travel and Trourism services) :
He³e&ìvee®³ee #es$eeceO³es meJe& mesJeeb®eer JewefMe<ìîes JesieUîee mJe©Heele Demeleele ³eeceO³es efJeefMe<ì
keÀeueeJeOeer mesJee megefJeOeeb®eer ceeieCeer ner He³e&ìve mesJeebkeÀ[tve kesÀueer peeles.
7)Deefve³eceleer ÒemebieesefOele DeeefCe ceeieCeer (Seasonality a nd demand
fluctuations ):
He³e&ìvee®³ee ³ee JewefMe<ìîeeceO³es Òel³eskeÀ JeJ³eeJemeeef³ekeÀjCe kesÀues peeles. He³e&ìvee®³ee ceeieCeer ÒeceeCes He³e&ìkeÀebvee efJeefJeOe megefJeOee HegjJeu³ee peeleele
l³eecegUs 90 les 100 ìkeÌkeÀîee bHe³e¥le He³e&ìvee®es ÒeceeCe Jee{le Demeu³ee®es efometve ³esles. keÀejCe
He³e&ìkeÀebvee DeHesef#ele DemeCeejer megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles.
8)yengDee³eeceer He³e&ìve GlHeeove (Intendenpendence of Tourism
products ):
He³e&ìvee®³ee DeeJe[er®es keÀejCe DeekeÀefveJeemee®eer megefJeOee, JeenlegkeÀ meeOeves DeeefCe pesJeCee®eer megefJeOee Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee He³e&ìvee®³ee
GlHeeovee®ee HejmHej mebyebOeeJejleer efo metve ³eslees.
9)mesJee megefJeOeeb®eer G®®e opee&®eer efkebÀcele (High fixed cost of service
operations ):
He³e&ìve megefJeOeeb®³ee meboYee&le He³e&ìve GÐeesiee®eer efveefce&leer DeefOekeÀ mesJeeb®eer G®®e efkebÀcele
ceespeueer peeles. ner efkebÀcele m ebOeer®³ee mJe©Heele efveefM®ele kesÀueer peeles. ³ee megefJeOee DeefOekeÀ ceeieCeerJejleermunotes.in

Page 72

72ue#e osC³ee®eer iejpe efvecee&Ce keÀjleele. l³eecegUs SketÀCe efkebÀcele DeeefCe cenmetue ³eeb®es ÒeceeCe efJemle=le
J³eJemee³eele Jee{le evee efometve ³esles. ns He ³e&ìvee®³ee efJekeÀemeeJejleer HeefjCeece keÀjles.
Jejerue meJe& cegÐee bJe©ve He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes mecepetve Ieslee ³esleele. He³e&ìve efJekeÀemeemeeþer
DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee mesJee megefJeOeeb®eer ceeieCeer keÀjC³eele ³esles. l³ee He³e&ìkeÀebvee o sC³eemeeþer efJeefJeOe
IeìkeÀebkeÀ[tve Òe³elve kesÀues peeleele .l³eecegUs He³e&ìve J³eJemee³e DeefOekeÀ ieefleMeerue Je efJekeÀefmele
keÀjC³ee®es keÀece ®eeuet Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) He³e&ìvee®eer J³eeK³ee meebietve l³ee®eer JewefMe<ìî es meefJemlej efuene.
5.5He³e&ìvee®es IeìkeÀ (COMPONENTS OF TOURISM)
He³e&ìvee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees, He³e&ìvee®³ee
efJekeÀemeeceO³es vewmeefie&keÀ He³ee&JejCe DeeefCe efve³eespevee®eer Òeef¬eÀ³ee cenÊJee®eer mecepeueer peeles. l³eecegUs
He³e&ìvee®es mJe©He efJemle=le mJe©HeeceO³es Jee{le Demeu³ee®es efometve ³esleele. l³ee®es IeìkeÀ Heg{erue
cegÐeebceOetve meebielee ³esleerue.
1) vewmeefie&keÀ He³ee&JejCe (Natural Environment) :
De) He³e&ìkeÀ (Tourist )
ye) YeewieesefuekeÀ efmLeleer (Physiographic )
keÀ) nJeeceeve (Climate )s
2)He³ee&JejCe yeebOeCeer (Built Environment ):
De) mebmeeOeve (Infrastructure )
ye) He³e&ìve DeefOemebj®evee (Tourism Superstructure )
keÀ) ceeefnleer (Informat ion)s
[) efve³eb$eCe (Governance)
F) mebmke=Àleer (Culture)munotes.in

Page 73

733)neleeUC³ee®es #es$e (Operating Sectors ):
De) oUCeJeUCee®³ee mebmLee (Transportation Agencies )
ye) He³e&ìve efve³eespekeÀ (Tours operators )
keÀ) efveJeemee®eer megefJeOee osCeejs (Accom modation providers )s
[) pesJeCe DeeefCe vee<ìe megefJeOee keWÀê (Food and Restuarants facilities)
F) keÀjceCetkeÀ DeeefCe keÀe³e&¬eÀcee®es Dee³eespekeÀ (Entertainments and event
organizer)
4)efve³eespeve, megefJeOee osCeejs, efJekeÀeme DeeefCe mebIeìve elcekeÀ keÀece (Planning,
Promotion, Development and Catalystorgans ):
De) meeJe&peefvekeÀ mebIeìve (Public bodies )
ye) Keepeieer mebIeìve (Private bodies )
He³e&ìvee®³ee IeìkeÀeb®ee JeeHej kesÀJeU He³e&ìkeÀeHetjlee ce³ee&efole mJe©Hee®ee vemetve osMeec eO³es
He³e&ìve J³eJemee³e efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees. Goe. osMeeceO³es Leb[ nJes®es efþkeÀeCe DeeefCe
SsefleneefmekeÀ efþkeÀeCe ³eeb®³ee mJe©Heele He³e&ìveeceO³es DeefOekeÀ ÒeceeCeele Jee{ nesle Deens. pesJne He³e&ìkeÀ
SKeeÐee osMeeuee Yesì oslees lesJne Deeblejje<ì^er³e mJe©Hee®es ®eueve Jee{C³eele ³esles. l³eecegUs He³e&ìve ns
osMee®eer meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ cegu³e Jee{ efJeles. l³eecegUs Òel³eskeÀ osMeele He³e&ìve efJekeÀemee®eer mebOeer
Je mesJee GHeueyOe keÀ©ve osles. peeieefl ekeÀ He³e&ìve mebmLes®³ee ceeO³eceeletve He³e&ìve efJekeÀemeeuee ®eeuevee
osC³eemeeþer Òe³elve keÀjle Demeleele. l³eeletve veJeerve veeskeÀN³eeb®eer mebOeer GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles.
l³eecegUs mLeeefvekeÀ mecegoe³eeuee DeeefLe&keÀ Òeieleer keÀjC³ee®e er mebOeer Je mesJeeb®eer efveefce&leer kesÀueer peeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) He³e&ìvee®es IeìkeÀ Lees[ke̳eele mHe<ì keÀje.
5.6He³e&ìvee®es ÒekeÀej (TYPES OF TOURISM )
He³e&ìve efJekeÀemee®es Òe³elve DeveskeÀ mJe©HeeceO³es kesÀ ues peeleele. l³eevegmeej He³e&ìvee®es ÒekeÀej
meefJemlej mHe<ì keÀjlee ³esleerue les Heg{erueÒeceeCes.
1) meebmke=À eflekeÀ He³e&ìve (Cultural Tourism ):
He³e&ìvee®ee cenÊJee®ee ÒekeÀej cnCe tve meebmke=ÀeflekeÀ He³e&ìve DeesUKe keÀ©ve osC³eele ³esles.
peeieeflekeÀ mlejeJejleer DeveskeÀ meebmke=ÀeflekeÀ He³e&ìve keWÀêe®eer efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer Deensle. ³eemunotes.in

Page 74

74He³e&ìve #es$eeceOetve osMee® ³ee meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee®es mebJeOe&ve, peleve DeeefCe efJekeÀeme kesÀuee peelees. l³ee
osMeeleerue keÀue eb®es meeojerkeÀjCe ³ee He³e&ìve ÒekeÀejeceO³es kesÀues peeles. ³eeceO³es Oeeefce&keÀ, meeceeefpekeÀ,
meebmke=ÀleerkeÀ mLeUeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
2) He³ee&JejCe He³e&ìve (Ecotourism ):
He³e&ìve #es$eele He³ee&JejCe He³e&ìve keWÀêe®ee ÒecegKe menYeeie Jee{le Deens. efvemeie& DeeefCe ceeveJe
³eeb®³eeleerue mebyebOe ¢{ keÀjC³eemeeþer He³ee&JejCe He³e&ìve efþkeÀeCee®eer efveefce&leer kesÀueer peeles He³ee&JejCee®e s
mebJeOe&ve ,peleve DeeefCe efJekeÀeme keÀjC³eeyejesyej mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee je speieeje®³ee mebOeer GHeueyOe keÀ©ve
osC³eemeeþer ³ee®eer efveefce&leer kesÀueer peeles.
3) Mew#eefCekeÀ He³e&ìve (Educational tourism ):
Mew#eefCekeÀ He³e&ìve ns Mew#eefCekeÀ mebmLee cnCetve He³e&ìve keWÀê mLeeHeve keÀjC³ee®es keÀece kesÀues
peeles. ³ ee He³e&ìvee®³ee Jee{ermeeþer efJeefMe<ì Jeiee&®eer Jee{ nesleevee efometve ³esles. ³ee He³e&ìve keWÀêeceO³es
pesJeCe yeveJeC³ee®es, Jemlet efveefce&leer yejesyej He@ÀMeve®³ee efJeefJeOe He×leer®es efMe#eCe osC³eele ³esles. ³eemeeþer
DeveskeÀ He³e&ìkeÀ ³ee #es$eekeÀ[s DeekeÀ4) Deejesi³e He³e&ìve (Health Tourism ):
Deejesi³e He³e&ìvee®eer efJekeÀeme ÒeceeCe Jee{t ueeieues Deens. ner He³e&ìve keWÀês Deejesi³ee®eer efþkeÀeCes
efvecee&Ce keÀjleele. l³ee®es oesve GHeÒekeÀej Heg{erueÒeceeCes -
De) DeewDeewkeÀjC³eemeeþer ³ee®ee meceeJesMe kesÀuee Deens. ³eeceO³es Deejesi³e megefJeOee efceUefJeC ³eemeeþer ³ee He³e&ìvee®eer
efveefce&leer kesÀueer Deens. p³eeceO³es Deepeej nesC³ee Deieesoj®e Deepeeje®³ee ue#eCe megefJeOee DeeefCe efvecet&ueve
keÀjC³eemeeþer ³ee He³e&ìvee®ee JeeHej keÀjC³eele Deeuee. p³eeceO³es He³e&ìkeÀebvee Deejesi³eefJekeÀ©ve efoueer peeles.
ye) jesiecegkeÌleermeeþer He³e&ìve (Wellness Tourism ):
jesiecegkeÌleermeeþer He³e&ìvee®ee cegK³e nslet ne ®eebieues Deejesi³e DeeefCe yejs JeeìC³eemeeþer
MeejerefjkeÀ ceeveefmekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ meceeOeeve efceUJ eC³eemeeþer kesÀues peeles. ³ee He³e&ìveeJeeHej ³eemeeþer
kesÀuee peelees.
5) meJe&meceeJesMekeÀ He³e&ìve (Inclusive Tourism ):
He³e&ìvee®³ee ³ee ÒekeÀejeceO³es keÀe³ee&lcekeÀ ce³ee&oe DeeefCe DeHeefjne³e&lee ³ee IeìkeÀeb®ee meceeJesMe
kesÀuee peelees. ³ee®³eeceO³es ner mebkeÀuHevee meceesj ³esles p³eeceO³es meJe& ÒeeosefMekeÀ IeìkeÀeb®³ee efJekeÀemeemeeþer
lelJee®ee meceeJesMe kesÀuee p³ee®ee GÎsMe peeieeflekeÀ mlejeJejleer meJe& IeìkeÀeb®ee meceeJesMe keÀjCes ne Deens.
6) meenmeer He³e&ìve (Adventure Tourism ):
meenmeer He³e&ìveeceO³es Deefleefve³eesefpele mJe©Hee®³ee efþkeÀeCe®³ee HeefjefmLeleer ceO³es kesÀues peeles.
p³eeceO³es OeeskeÀe HelkeÀjCes DeeefCe MeejerefjkeÀ Fpee nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. p³eeceO³es HeJe&le ®e{Ces,
®eeueCes, Gb®e G[ er IesCes, He@jeie[eueerle Fl³eeoer meejK³ee ef¬eÀ³ee kesÀu³ee peeleele.munotes.in

Page 75

757)Mesleer He³e&ìve (Agritourism ):
Mesleer He³e&ìve ne ÒekeÀej Mesleer DeeefCe He³ee&JejCe ³eeb®ee meceleesue jeKetve kesÀues peeles. p³eeceOetve
Mesleer®es DeeefLe&keÀ GlHeeove Je e{JeC³ee®es keÀece kesÀues peeles. mLeeefvekeÀ MeslekeÀN³eebvee MesleerceO³es veJeveJeerve
Òe³eesie keÀ©ve Mesleeruee He³e&ìvee®ee opee& osC³ee®es keÀece ³ee ÒekeÀejeceO³es keÀjleele.
8)KesUe®es He³e&ìve (Sport Tourism ):
KesUe®³ee He³e&ìve ÒekeÀejece O³es efJeefJeOe ÒekeÀej®es KesU KesUues peeleele. ³eeceO³es skiling,
golf and scuba driving ³eeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. ³ee KesUemeeþer efJeefMe<ì megÆer®³ee
efoJemeeceO³es He³e&ìkeÀ ³eeceO³es menYeeie Iesleele. efJeMesKesUe®es He³e&ìve keÀe³e&¬eÀce Dee³eespeerle keÀjC³eele ³esleele. ³ee KesUele meJe& Je³eesieìeleerue J³ekeÌleer®ee
meceeJesMe kesÀuee peelees. ³eeceO³es KesU ne DeefOekeÀ ÒeceeCeele KesUuee peelees.
Jejerue meJe& He³e&ìvee®³ee ÒekeÀeje® es mJe©He mHe<ì nesles. He³e&ìve ner efJeefJeOe ÒekeÀeje®³ee
mJe©Heele efJeYeeieuesues Demeles les J³eeqkeÌleuee Deevebooe³eer JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjle Demeles l³ee®ee
cevecegjeo Deevebo IesC³ee®es keÀece kesÀues peeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) He³e&ìvee®es mJe©Heevegmeej®es ÒekeÀej meefJemlej mHe<ì keÀje.
5.7meejebMe (SUMMARY)
Deejeceoe³eer He³e&ìve ner mebkeÀuHevee efJemle=le DeLee&ves JeeHejC³eele Deeueer Deens. ³ee ÒekeÀejeceO³es
He³e&ìkeÀevee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee He³e& ìvee®ee Deevebo Ieslee ³eslees. He³e&ìkeÀ ne DeeHeuee Deejeceoe³eer JesU
IeeueJeC³eemeeþer efvemeiee&®³ee meceJesle DeeHeu³ee peerJeveeleerue keÀener JesU osTve Deeveboer Je meceeOeeveer
peerJeve peieC³ee®ee Òe³elve keÀjle Demelees l³eemeeþer veJeveJeerve He³e&ìve efþkeÀeCeeb®ee MeesOe IesCes l³eemeeþer
jenC³ee®eer ,pesJeCee®eer ,oUCeJeUCee®eer meeOeves Fl³eeoer efJemeejKe erle³eejerkeÀjeJeer ueeieles. l³eecegUs He³e&ìvee®es ³eesi³e efve³eespeve kesÀues peele s. ns efve³eespeve keÀjle
Demeleevee efvemeiee&®ee meceleesue efìkeÀJeCes DeeefCe l³eeb®³ee efJekeÀemeemeeþer Òe³elve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ yeveues
Deens. ³eeletve He³e&ìve keWÀêe®ee efJekeÀeme DeefOekeÀ ÒeceeCeele nesles. efJeMesosMeeceO³es He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeekeÀ[s DeeefLe&keÀ HeefjJele&vee®³ee ¢<ìerves Heeefnues peeles. p³ee®ee HeefjCeece
peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesJejleer Peeu³ee®es mHe<ì nesles. ³ee efJekeÀemeeletve ieeJeeleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀe®³eemunotes.in

Page 76

76efJekeÀe mee®³ee mebOeer ÒeeHle keÀ©ve oslee ³esles. ³ee meJe& yeeyeeR ®ee efJe®eej kesÀu³eeme He³e&ìve efJekeÀemeeme
Debleie&le DeeefCe yeefnie&le IeìkeÀeceO³es SkeÀ mebIelee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer J³eJemLee keÀe³e& keÀjle Demeles.
³eeceO³es MeemekeÀer³e DeeefCe efveceMeemekeÀer³e He³e&ìve mebmLee®³ee ceeO³eceeletve ³ee efJemeeoj kesÀues peeleele. l³eeuee He³e&ìkeÀe®ee YejYe©ve Òeeflemeeo ÒeeHle neslees. l³eecegUs He³e&ìve ÒekeÀuHee®es
mJe©He ieefleMeerueefjl³ee efJekeÀmeerle nesT uee ieues Deens.
5.8DeY³eemee®es ÒeMve (QUESTION PATERN)
1.He³e&ìvee®eer J³eeK³ee meebietve JewefMe<ìîes efuene.
2.He³e&ìvee®eer J³eeK³ee meebietve Lees[ke̳eele l³ee®es ÒekeÀej mHe<ì keÀje.
5.9meboYe&met®eer (SUGGESTED READING)
1.Haralambosm and Heald (200 9) Sociology Them and
Prespective, New Delhi Oxford University Press.
2.Julia Jary and David Jary (2005) Dictionary of Sociology Collins.
3.Macionis John (2005) Sociology (10thEdition) Prentic Hall.
4.Schaeffer and Lamm (1998) Sociology (6thedition) MrGraw Hill.















munotes.in

Page 77

776
Deejeceoe ³eerHe³e&ìve -Yeeie 2
(TYPES OF LEISURE TOURISM)
IeìkeÀ j®evee :
6.0 GefÎ<ìîes
6.1 ÒemleeJevee
6.2 Deejeceoe ³eerHe³e&ìve ÒekeÀej
6.2.1 meenmeer He³e&ìve
6.2.2 meenmeer He³e&ìvee®eer J³eeK³ee
6.3 meenmeer He³e&ìvee®eer Je wefMe<ìîes
6.4 meenmeer He³e&ìvee®es ÒekeÀej
6.5 DeY³eemee®es ÒeMve
6.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVE)
1.He³e&ìve ner mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
2.He³e&ìvee®³ee ÒekeÀejeyeeyele meefJemlej ceeefnleer®es efJeMues6.1 ÒemleeJevee
Deejeceoe³eer He³e&ìvee®eer mebkeÀuHevee efJemle=le mJe©Heele mecepetve Ieslee ³esF&ue. ³ee He³e&ìve
ÒekeÀejeceO³es He³e&ìkeÀele efvemeie& DeeefCe ceeveJeefveefce&le He³e&ìve #es$ee®ee cevecegjeo Deevebo IesC³ee®³ee nsletves
³ee®eer efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer Deens. l³eecegUs ³ee He³e&ìve ÒekeÀejeuee cenlJe Deeues Deens. ³eeceO³es meJe&
He³e&ìkeÀ ³ee ÒekeÀejeceO³es menYeeie Iesleele l³eecegUs ³eeuee DeefOekeÀ DeekeÀHe³e&ìve ÒekeÀejeceO³es efvemeiee&leerue He³ee&JejCee®ee meceleesue yejesyej ceeveJeer meceepeele ieefleMeeruelee efvecee&Ce
kesÀueer peeles. ner ieefleMeeruelee YeewieesefuekeÀ, ueeskeÀmebK³ee meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ jepekeÀer³e DeeefCe
DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerceO³es efometve ³esles. ³ee He³e&ìveeceOetve efvemei e& DeeefCe ceeveJe ³ee®es peJeU®es mebyebOe
efvecee& Cenesleele l³eecegUs ieefleMeerue efJekeÀeme meeOeuee peelees.
peeieeflekeÀjCee®³ee meboYee&le Deejeceoe³eer He³e&ìve ÒekeÀejeuee cenÊJe Deeues Deens. veJ³ee
DeLe&J³eJemLee Òeef¬eÀ³esceO³es Deejeceoe³ eerHe³e&ìve ÒekeÀej efJekeÀmeveMeerue Je efJekeÀefmele osMeeceO³es DeefOekeÀ
ÒeceeCeele JeeHejuee peelees. Deeblejje<ì^er³e mlejeJej ³ee He³e&ìve J³eJemee³eeletve peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLeemunotes.in

Page 78

78mece=× keÀjC³ee®es Òe³eesie keÀjC³eele Deeues Deensle. l³eecegU s ³ee®ee mJeerkeÀej meJe& mlejeletve kesÀues peeles.
l³ee®eyejesyej meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ osJeeCeIesJeeCe erceOetve mebyebOe ÒemLeeefHele nesleele. l³eecegUs
yengmebmke=ÀleerJeeoer DeeefCe SkeÀefpevemeerHeCee ³eeefJeefomeleele. ns SkeÀ meefceÞeCe DeeefCe iegbleeiegleeR®³ee mJe©Heele Dee{Utve ³esles. lemes®e Deeblejje<ì^er³e ®eue
HegjJeþîeeceO³es Jee{ yejesyej iegbleJeCetkeÀer®es ÒeceeCe Jee{Jeleevee efomeles. l³eeletve Deeblejje<ì^er³e mebyebOee®eer
J³eJemLee mLeeefHele keÀjC³eeceO³es He³e&ìve cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeJeles. ³ee meJee¥®³ee HeeMJe&YetceerJejleer
He³e&ìveeceO³es meenmeer He³ee&JejCeelcekeÀ ûeeceerCe DeeefCe Menjer He³e&ìve ÒekeÀeje®es meefJemlej efJeMuesmecepe tve Ieslee ³esF&ue.
6.2Deejeceoe³eer He³e&ìve ÒekeÀej (TYPES OF TOURISM)
6.2.1 meenmeer He³e&ìve (ADVENTURE TOURISM) :
He³e&ìve ne ceeveJeeuee Deevebooe ³eerJe megKekeÀj ÒeJeemee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCetve mecepetve Ieslee
³esF&ue. l³eeceO³es meenmeer He ³e&ìveeuee Deceev³e meeOeejCe cenÊJe Deens. ne He³e&ìvee®ee ÒekeÀejele veJeerve
YeewieesefuekeÀ He³ee&JejCeeceO³es peeTve kesÀues peeles. l³eecegUs l³eeyeÎue®eer GlmegkeÀlee DeeefCe keÀuHevee Òel³eskeÀ
ÒeJeeMee®³ee ceveele Deevebo efvecee&Ce keÀjCeejer Dem eles. ³eeceO³es ÒeJeeMee®³ee megÆer®³ee efoJeMeer efveJeemeer
jentve DeveskeÀ keÀe³e&¬eÀce kesÀues peeleele. Gb®eeJe©ve G[er ceejCes, mecegêeJejleer efHeÀjCes Paragliding
parasailing ballooning rafting and rock climb Fl³eeoer meejK³ee meenmeer
He³e&ìvee®ee Deevebo He³e&ìkeÀ Iesleele. ³ee He³e&ìve ÒekeÀeje®eer meg©Jeele osMeeceO³es meg© Peeueer.
meenmeer He³e&ìvee®eer meg©Jeele leerve JekeÀjC³eele Deeueer. l³ee®eyejesyej DeHeÀieeefCemleeve, Yetleeve, yeeueer Deueiesefj³ee Fl³eeoer osMeele Peeu³ee®es
efomegve ³esles. peeieeflekeÀ mlejeJejleer Yeejleele 10 meenmeer He³e&ìvee®ee efþkeÀeCee®³ee veeWoer keÀjC³eele
Deeu³ee Deensle. ceeieerue one Jep³eeceO³es He³e&ìkeÀ ns megÆer®ee keÀeueeJeOeer ³ee He³e&ìve ÒekeÀeje®ee Deevebo Iesleele. l³eecegUs He³e&ìvee®es
DeeefLe&keÀ HeÀe³eos nesT ueeieues. meenmeer He³e&ìvee®³ee efJeMesAdventure Tra vel Trade Association ³eeU.S.DeeOeeefjle mebIeìves®³ee celes meenmeer
He³e&ìve Demes Deens keÀer p³ee®ee mebyebOe YeeweflekeÀ ef¬eÀ³ee, meebmke=ÀeflekeÀ osJeeCeIesJeeCe DeeefCe efvemeiee&Meer
efceUles -pegUles DemeCeeN³ee He³e&ìveeuee meenmeer He³e&ìve De mes cnCeleele. meenmeer He³e&ìkeÀ ns vewmeefie&keÀ
He³e&ìveeuee menemeer He³ee&ìvee®³ee yeensjerue JeeleeJejCeele ceeveefmekeÀ meenmeer ef¬eÀ³es®ee KesUe®ee Deevebo
Iesle Demeleele. l³eeceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ leb$e%eeve Network Photograhy Flash Packing
meeceeefpekeÀ ³ee ef¬eÀ³ee kesÀu³ee peeleele. ns veJeerve efþkeÀeCe®³ee peeies®es KesUe®eer ceeieCeer kesÀueer peeles.
Yeejleele meenmeer He³e&ìve ns DeefOekeÀ ÒeceeCeele 6.2… FlekesÀ je<ì^er³e GlHeVeJee{er ceO³es Yej
Ieeuele Demeles. l³eeletve 8.7… ìkeÌke sÀ FlekeÀe jespeieej GHeueyOe keÀ©ve efouee peelees. Yeejle
mejkeÀej®³ee He³e&ìve efJeYeeieeceeHe&Àle `DeefleLeer osJees YeJees 'ner ³eespevee efvecee&Ce kesÀueer Deens, l³eecegUs
He³e&ìve efJekeÀemeeuee DeefOekeÀ ÒeeOeev³e efoues peeles.
6.2.2 meenmeer He³e&ìvee®eer J³eeK³ee
UNWTO ³eeb®³ee celes meenmeer He³e&ìve ns osMeeDebleie&le Je Deeblejje<ì^er³e Jej®³ee mleje®es
Demet MekeÀles. p³eeceO³es SkeÀ efoJeme je$eer®ee meceeJesMe Demelees. l³eeceO³es SkeÀe Jeveener. DeMee He³e&ìve euee meenmeer He³e&ìve cnCeleele.munotes.in

Page 79

79(Adventure tourism can be domestic or international and like
all travel, it must include on overnight stay but not last longer then
one year)
meenmeer He³e&ìve ner HeefjefmLeleer DeeefCe OeeskeÀe HelkeÀjC³ee®ee ÒekeÀej Deens. DecesefjkesÀle
osMeeceO³es meenmeer He³e&ìveeuee DeeefLe&keÀ jepekeÀer³e HeefjefmLeleercegUs ceeieemeuesHeCee efvecee&Ce kesÀuee.
Adventure Travel Trade Association celes meenmeer He³e&ìvee®³ee DenJeueevegmeej
meenmeer He³e&ìve ns vesnceer ÒeceeCes GHe³eesieele DeeCeC³ee®es keÀece Haiti Rwand DeeefCe Japan ³ee
osMeeceO³es DeefOekeÀ ÒeceeCeele Deens. l³ee®e yejesyej Debleie&le #es$eele keÀewceefJeÐee, North Korea,
Iran, Rwanda ³eeceO³es jepeefkeÀ³e leCeeJe efvecee&Ce Peeues.
meenmeer He³e&ìvee®eer H e×leer MebYejntve DeefOekeÀ keÀeU kesÀuee Deens. ³eeceO³es Macro Polo,
Captain James, Cook and Sir Emest Snackletoh ³eebveer ÒeeLeefcekeÀ YeewieesefuekeÀ
mebmLee b®eeDeY³eeme keÀ©ve ³ee KesUe®eer efveefce&leer kesÀueer. l³eeceO³es J³eeJemee ef³ekeÀ meenmeer ef¬eÀ³ee He³e&ìve
cenÊJee®es Deens. ³ee ÒekeÀejeceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve, leb$e%eeve DeeefCe meeefnl³ee®³ee ceoleer®³ee
mene³³eeves keÀ© ueeieues.
18 J³ee Me lekeÀe®³ee ceO³ekeÀeUele HeJe&le ®e{eF& DeeefCe veoerceO³es nes[er ®eeueJeCes ³eeb®e s
meenmeer He³e&ìkeÀeceO³es meceeJesMe keÀjC³eele ³esT ueeieuee, 1865 meeueer Matterhom HeJe&le DeeefCe
Colorado veoerceO³es ³ee ÒekeÀej®es He³e&ìve keÀjC³eele Deeues. meve 1899 meeueer National
Geographical Society DeeefCe meve 1904 meeueer Explorers Club ®³ee ceeO³eceeletve
meenmeer He³e&ìve ³ee efJemecegê #es$eeefJemeve 1950 ®³ee keÀeueeJeOeerle pe eieeflekeÀ mlejeJejleer meenmeer He³e&ìve ÒekeÀejeuee DeefOekeÀ
ceev³elee osC³eele ³esT ueeieueer. ³eeceO³es Maurice Herzogs Sir Edmuand Hillary
and Tenzing Norgay ³eebveer HeJe&leer meenmeer He³e&ìveeceO³es keÀece kesÀues. l³eeb®eer peeieeflekeÀ
mlejeJejl eer veeWo IesC³eele Deeueer.
meve 1920 ®³ee Heefnues ³egvee³eìs[ mìsì ceO³es meenmeer He³e&ìveemebyebOeer DeefOekeÀ
J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer osC³eele Deeueer. Don Hatch ³eebveer Green River ceO³es meenmeer He³e&ìve
keÀe³e&¬eÀce efvecee&Ce kesÀuee. l³e ebveer 1956 ceO³es ÒeLece je<ì^er³e Heeke&À ceO³es meenmeer He³e&ìvee®ee Òe³eesie
³eMemJeer keÀ©ve oeKeJeuee. Kerl Downey (1946) Abercombaie and Kent
(1962), Micato Safris (1966) QARS (1969) ³eeveblej ³eebveer veoerceOeerue mee nmeer
He³e&ìvee®ee ÒekeÀej De efOekeÀ ÒeceeCeele meg© keÀjC³eele Deeuee.
meÐeefmLeleer ceO³es meenmeer He³e&ìve ns peueo ieleerves yeouele Deens. ³eeuee GÐeesiee®es mJe©He
ÒeeHle Peeues Deens. J³eeqkeÌleiele Je J³eJemeeef³ekeÀ mebmLesceeHe&Àle ³ee He³e&ìvee®es Dee³eespeve kesÀues p eeles.
meenmeer He³e&ìkeÀ DeefOekeÀejer ûeeceerCe YeeieeceO³es meenmeer He³e&ìve keÀe³e&¬eÀcee®es Dee³eespeve keÀjC³ee®es keÀece
keÀjlees. ³egjesHeeletve Deeblejje<ì^er³e mlejeJejleer 69… ìkeÌkesÀ Fleke̳ee ÒeceeCeele meenmeer He³e&ìvee®es
Dee³eespeve keÀj C³eele ³esles. l³eecegUs ³ee J³eJemee³eeuee peeieeflekeÀ mleje Jej ®eebieuee Òeeflemeeo efceUle
Deens.munotes.in

Page 80

806.3 meenmeer He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes (CHARACTERISTIC OF
ADVENTURE TOURISM)
meenmeer He³e&ìvee®³ee J³eJeneje®³ee mJe©Heevegmeej l³eeb®eer JewefMe<ìîe sH e g { e r u e Ò e c e e C e sm e e b i e l e e
³esleerue.
1) Hegve&Meeblelee (Resilent ):
meenmeer He³e&ìve ner efJeefMe<ì efmLeleer DeeefCe OeeskeÀe HelkeÀjC³ee®e er#ecelee DemeCeeje He³e&ìvee®ee
ÒekeÀej Deens. ³egjesHeeceO³es meenmeer He³e&ìvee®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ He ³e&ìvee®eer Òeef¬eÀ³ee efvecee&Ce keÀjC³eele
Deeueer. ne J³eJemee³e keÀesuebefye³ee, GÊej keÀesefj³ee, FjeCe, jeJeve[e ³ee osMeebceO³es DeeefLe&keÀ ogjeJemLee
Demeleevee ner meg ©Jeele keÀjC³eele Deeues. l³eecegUs ³ee GÐeesieeuee keÀceer ÒeceeCeele pejer ve HeÀe efceUeuee
lejer ne J³eJemee³e Hegve&Meebleles®³ee mJe©Heele HeenC³eeme efceUlees.
2) G®®e cegu³e DemeCeeN³ee ûeenkeÀebvee DeekeÀefcustomers ):
meenmee r He³e&ìkeÀekeÀ[s He³e&ìkeÀeb®eer GlmegkeÀlee DeeefCe DeekeÀ< e&keÀ HeCee®³ee cnCetve Heeefnues
peeles. ³eeceO³es 3000 Hes#ee DeefOekeÀ le©Ce Jeie& DeekeÀefJe Òe®eej DeefOekeÀ ÒeceeCeele Peeuee Deens. HeefjCeeceer ³ee J³eJemee³eele DeefOekeÀ DeeefLe&keÀ veHeÀe
efceUJeC³ee®³ee ¢<ìerves HeÀe³eosMeerj keÀjC³eele ³eslees.
3) mLeeefvekeÀ DeLe&J³eJemLesuee mene³³e (Support Local Economies ):
meenmeer He³e&ìveeceO³es mLeeefvekeÀ DeLe&J³eJemLesuee mene³³e ÒeeHle keÀ©ve efoues peeles.
He³e&ìkeÀekeÀ[tve He³e&ìvekeÀj HeÀe³eoe DeeefCe cepetjer®³ee ceeO³eceeletve mLeeefvekeÀebvee DeeefLe&keÀ mene³³e ÒeeHle
nesles. l³eecegUs mLeeefvekeÀ Yeeieeleerue ueeskeÀebvee DeeefLe&keÀ HegjJeþ e Jee{le peelees. United Nations
Environment Program (UNEP) ³ee mebmLes®³ee ceeO³eceeletve meJe & meceeJesMekeÀ He³e &ìve
efJekeÀemee®ee ¢<ìerkeÀesCe efJekeÀefmele keÀjC³eele Deeuee. ³ee J³eJemee³eeceOetve Yeejleeleerue mLeeefvekeÀeuee 40
ìkeÌkesÀ HeÀe³eoe Peeuee Deens lej Lee³eueb[ osMeeuee 70… ìkeÌkesÀ veHeÀe Peeuee Deens. l³eecegUs meenmeer
He³e&ìv e ns mLeeefvekeÀebvee DeeefLe&keÀ ceole keÀ©ve osCeejs Deens.
4) ef®ejbpeerJeer J³eJenejeuee Òeeslmeenve (Envourages Sustainable ):
meenmeer He³e&ìve efJekeÀemee®ee cegK³e nslet ne He³ee&JejCee®es mebj#eCe yejesyej ef®ejbpeerJeer
J³eJenejeuee Òeeslmeen ve osCes .keÀejCe He³ee&JejCeeleerue meceleesue jeKeCes iejpes®es Demeles. l³eemeeþer
vewmeefie&keÀ JeeleeJejCe Je DeLe&HetCe& mebmke=Àleer DevegYeJee®eer j®evee keÀjC³eemeeþer Òe³elve keÀjleele l³eeb®ee nslet
ef®ejbpeerJeer He³e&ìveeuee J³eeJeneefjkeÀ Òee slmeenve osCes cenÊJee®es ceeveues peeles.
Jejerue meJe& cegÐeeJe©ve meenmeer He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes mHe<ì nesleele. meenmeer He³e&ìve
J³eJemee³eeceO³es DeeefLe&keÀ Òeieleer DeefOekeÀ ÒeceeCeele kesÀueer peeles. l³eecegUs He³e&ìve #es$ee®ee efJekeÀ emeeceO³es
mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee He³e&ìvekeÀj Je J³eJemee³ee®³ee ceeO³eceeletve efJekeÀeme keÀjlee ³eslees.munotes.in

Page 81

816.4 meenmeer He³e&ìvee®es ÒekeÀej (TYPES OF ADVENTURE
TOURISM)
meenmeer He³e&ìvee®es ÒekeÀej ns l³eeb®³ee mJe©Heevegmeej HeenC³eeme efceUleel e. ³eece O³es ÒeecegK³eeves
keÀþerCe (Hard) DeeefCe meesHes (Soft) ³ee ÒekeÀejeceO³es Dee{Utve ³esleele. ³ee oesvner ÒeeLeefcekeÀ ef¬eÀ³ee
Deensle. meenmeer He³e&ìveeceOetve DeeefLe&keÀ HeÀe³eos nesleele l³ee®eyejesyej He³e&ìvee®ee He³ee&JejCee®ee efJekeÀem e
meg×e keÀjC³eele ³eslees. meenmeer He³e&ìvee®ee ÒekeÀej Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) meenmeer He³e&ìvee®ee keÀþerCe ÒekeÀej (Hard type of Adventure ):
keÀþerCe ÒekeÀejeceO³es Gb®eJeþîeeJejleer ®eeueCes (Climbing) DeeefCe (Caving) ³ee
ÒekeÀeje®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. ³ee He³e&ìve ÒekeÀejeceO³es DeefOekeÀ ÒeceeCeele OeeskeÀe HelkeÀjeJee ueeielees.
³eeceO³es keÀewMeu³eHetCe& ke=Àleer keÀjeJ³ee ueeieleele. ³ee #es$eeceO³es He³e&ìkeÀe®ee Dees{e DeefOekeÀ ÒeceeCeele
Deens. keÀejCe ³ee He³ e&ìvee®eer meenmeer keÀewMeu³e Je OeeskeÀe HelkeÀjC³ee®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Deens. MesJe쮳ee
leerve JeJee{le Deens. ue@efìve DecesefjkesÀleerue ueeskeÀeb®eer meenmeer He³e&ìveeyeÎue meJnx kesÀuee l³eeb®³ee celes GÊej
DecesefjkesÀceO³es meenmeer He³e&ìveemeeþer meO³ee®³ee keÀeueeJeOeerle peeCes DeefOekeÀ Hemeble keÀjleele. ³ee
He³e&ìveeceO³es He³e&ìkeÀeuee DeefOekeÀ GlmegkeÀlee Demeles. l³eecegUs ³ee ÒekeÀej®³ee He³e&ìveekeÀ[s He³e&ìkeÀeb®ee
keÀue Deens.
2)nUtJeej meenmeer He³e&ìve (Soft Adventure ):
nUtJeej meenmeer He³e&ìve ÒekeÀejeceO³es He³e&ìkeÀ ne efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee peeieeflekeÀ mlejeJejerue
menueer®es Dee³eespeve keÀjle Demelees. ue@ efìve DecesefjkeÀve He³e&ìkeÀ yeensjerue He³e&ìveeceO³es kesÀJeU 30…
Fleke̳ee ÒeceeCeele ns He³e&ìve keÀjleele. 25 …Deeblejje<ì^er³e mlejeJejerue menueer leerve ÒeosMeeceO³es
Dee³eespeerle keÀjleele. ³ee He³e&ìve ÒekeÀejele ³eebvee DeeefLe&keÀ J³eeHeejece O³es Jee{ Peeueer Deens. ³eeceO³es
ue@efìve DecesefjkeÀe GÊej DecesefjkeÀe DeeefCe ³egjesefHe³eve osMeeceO³es ³ee ÒekeÀej®es He³e&ìve Jee{le Demeu³ee®es
efometve ³esles.
3)mLeeve MeesOeC³ee®ee KesU (Orienteering ):
Orienteering ne keÀewìgbefyekeÀ He³e& ìvee®ee ÒekeÀej ne YeewieesefuekeÀ vekeÀeMeeMeem$ee®ee JeeHej
keÀ©ve He³e&ìve kesÀues peeles. YeewieesefuekeÀ #es$eele He³e&ìve keÀjle Demeleevee He³e&ìkeÀeuee ³eesi³e efþkeÀeCeer
Heesn®eC³eemeeþer ³ee ÒekeÀeje®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. He³e&ìkeÀebvee DeHesef#ele DemeCeejs He³e&ìve mLeU
efveoxMeerle keÀjC³eemeeþer ³ee ÒekeÀejele keÀece kesÀues peeles. ne peefceveerJejerue He³e&ìve ÒekeÀej Deens. ³eeceO³es
DeefOekeÀ He³e&ìkeÀ meceeJesMe nesleele. ³ee ÒekeÀejele Canoe Orienteering, Foot
Orienteering, Moun tain Orienteering ,R a d i o Orienteering ,C a r
Orienteering , Mountain bike Orienteering ,M o u n t e d Orienteering
³eeb®ee meceeJesMe neslees.
4)lejHeÀeves Deesueeb[Ces (Rafting ):
jeHeÀefìbie ne meenmeer He³e&ìvee®ee ÒekeÀej Òeefme× Deens. meve 1970 ®³ee ceO³e keÀeUele ³ee®eer
meg©Jeele Peeueer. ³ee ÒekeÀejele veoer ceO³es yeesì ®eeueJeleevee 3 efkeÀceer mejU 10 HetÀì Keesue DemeCeeN³eemunotes.in

Page 82

82veoer ÒeJeenele ne KesUuee pe elees. ne ÒekeÀej mebIeìerle mJe©Heele kesÀuee peelees. l³eemeeþer DevegYeJee®eer
DeeJeM³ekeÀlee Demeles. keÀejCe ³eeceO³es OeeskeÀe HelkeÀjC³ee®eer Meke̳elee DeefOekeÀ Demeles. ³eeceO³es Multi
Person Rafts kesÀuee peelees. ³ee He³e&ìvee®es mebIeìve International Rafting
Federation (IRF) ner Deeblejje<ì^er³e HeeleUerJej keÀece keÀjles. l³eeletve He³e &ìve KesUe®es
Dee³eespeve kesÀues peeles.
5)mee³ekeÀue ®eeueJeCes (Cycling ):
meenmeer He³e&ìve ÒekeÀejele mee³ekeÀefuebie He³e&ìve cenÊJee®es Deens. meenmeer He³e&ìkeÀ ns
mee³ekeÀue®ee JeeHej keÀ©ve ns He³e&ìve ³eMemJeer keÀjC³eemeeþer Òe³elve keÀjlee le. ³ee ÒekeÀejele jmles DeeefCe
HeJe&le ³eeJejleer mee³ekeÀefuebie kesÀueer peeles. DeMee ÒekeÀej®es He³e&ìve ÖeÀev me osMeeceO³es DeefOekeÀ ÒeceeCeele
kesÀues peeles. European Cyclists Federation celes mee³ekeÀefuebie He³e&ìveeceO³es 2.3
ÒeceeCeele kesÀue s peeles. ³ee ÒekeÀeje®ee mekeÀejelcekeÀ efJekeÀeme meb³egkeÌle je<ì^eceO³es nesle Deens.
6)mkegÀyee [^e³eJneRie (Scuba Driving ):
mkegÀyee [^e³eefJnbie He³e&ìvee®ee ÒekeÀej peeieeflekeÀ mlejeJejleer KesUuee peelees. ³ee ÒekeÀejece³es
mecegêeJejleer Scuba®ee JeeHej keÀ©ve meecegoeef³ekeÀ He³e&ìve kesÀues peeles. ³ee He³e&ìveeceO³es mecegdêe®³ee
ueeìebJejleer mJeej nesC³ee®ee ÒekeÀej Deeveboeves kesÀuee peelees. YeejleeceO³es ieesJee, Deboceeve efvekeÀesyeej ³ee
mecegêYeeieele nîee KesUe®ee ÒeceeCe Deef OekeÀ Deens. l³eecegUs ³ee KesUe®eer ueeskeÀefÒe³elee DeefOekeÀ Deens.
7)Hee³ejHesì (Hiking ):
meenmeer He³e&ìveeceO³es ³ee ÒekeÀejeuee cenÊJee®es mLeeve Deens. ³ee ÒekeÀejele He³e&ìkeÀ ne yeenîe
JeeleeJejCeele peeTve He³e&ìve keÀjlees. ³eeceO³es megbo jH e ³ ee&JejCee®³ee efþkeÀeCeer peeTve He³e&ìve kesÀues
peeles. l³eemeeþer efveefM®ele ÒekeÀej®es efve³eespeveeceO³es keÀesCel³ee JesUer Je efoJeMeer keÀjeJe³ee®es ³ee®ee
meceeJesMe kesÀuee peelees.
8)Ke[lej ÒeJeeme keÀjCes (Trekking ):
He³e&ìvee®³ee ³e e ÒekeÀejeceO³es efoIe&keÀeU He³ee&JejCeeleerue efþkeÀeCeer ®eeuele peeC³ee®eer ef¬eÀ³ee
kesÀueer peeles. p³ee efþkeÀeCeer keÀesCel³eener ÒekeÀej®es Jeenve ®eeueJeC³eele ³esle veener Demee Gb®e DeeefCe
meKeue YetÒeosMeeceO³es ne ÒekeÀej kesÀuee peelees.
9)nJesle H³eejeMeg쮳ee JeeHejeJej lejbieCes (Paragliding ):
He³e&ìvee®³ee ³ee ÒekeÀejeceO³es He³e&ìkeÀ He@jeMegì®ee JeeHej keÀ©ve ns He³e&ìve kesÀues peeles.
He³e&ìkeÀ He@jeMegì®ee JeeHej ne Gb®e [eWiejeU ojer YeeieebceO³es peeC³eemeeþer keÀjle Demelees l³eecegUs ne
ÒekeÀej meenmeer He³e&ìveeceO³es meceeJesMe kesÀuee peelees.
Jejerue He³e&ìve ÒekeÀeje®ee JeeHejebvee cenÊJee®es mLeeve Deens. He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeece³es meenmeer
He³e&ìvee®ee cenÊJee®eer YetefcekeÀe Deens. ³ee He³e&ìveekeÀ[s He³e&ìkeÀ e®ee Dees{e DeefOekeÀ Deens.munotes.in

Page 83

836.5 DeY³eemee®es ÒeMve
1) meenmeer He³e&ìvee®es ÒekeÀej meefJemlej efuene.
2) meenmeer He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîe mHe<ì keÀje.

munotes.in

Page 84

847
He³ee&JejCeelcekeÀ He³e&ìve
IeìkeÀ j®evee :
7.0 GefÎ<ìîes
7.1 He³ee&JejCeelcekeÀ He³e&ìve
7.2 He³ee&JejCeelcekeÀ He³e&ìve e®eerJ³eeK³ee
7.3 He³ee&JejCeelcekeÀ He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes
7.4 He³ee&JejCe He³e&ìvee®es efve³eespeve cenÊJe
7.5 He³ee&JejCeelcekeÀ He³e&ìvee®³ee ce³ee&oe
7.6 ûeeceerCe He³e&ì ve
7.7 ûeeceerCe He³e&ìvee®eer J³eeK³ee
7.8 ûeeceerCe He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes
7.9 ûeeceerCe He³e&ìvee®eer meeOeves
7.10 Yeejleeleerue ûeeceerCe He³e&ìvee®ee keÀe³e&¬eÀce
7.11 ûeeceerCe He³e&ìvee®³ee meceleesue DeeJneve
7.12 Menjer He³e&ìve
7.13 Menjer H e³e&ìvee®eer J³eeK³ee
7.14 Menjer He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes
7.15 Menjer He³e&ìveemeceesjerue DeeJneves
7.16 Menjer He³e&ìvee®es ÒekeÀej
7.17 meejebMe
7.18 DeY³eemee®es ÒeMve
7.19 meboYe&met®eer
7.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
1) He³ee&JejCe He³e&ìve ner mebk eÀuHevee mecepetve IesCes.
2) He³ee&JejCeelcekeÀ He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîee®ee meefJemlej DeY³eeme keÀjCes.
3) ûeeceerCe He³e&ìve DeeefCe Menjer He³e&ìvee®ee DeY³eeme keÀjCes.munotes.in

Page 85

857.1He³ee&JejCeelcekeÀ He³e&ìve (ECO -TOURISM
He³e&ìve IeìkeÀ ne ceeveJee r peerJevee®ee cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. ceeveJeeves efvemeiee&ceO³es jentve
He³e&ìvee®eer efveefce&leer kesÀueer Deens. ³eeletve ceeveJeeves DeeHeuee efJekeÀeme kesÀuee Deens. efJeMesceeveJe ³eeb®³ee mebyebOee®eer yeebOeCeer keÀjC³e ele Deeueer Deens. ³ee®ee ®eYeeie cnCetve ‘green industry’
smokless industry meceepeefveefce&le vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeeceO³es kesÀueer Deens. l³eecegUs He³e&ìkeÀe®es
DeekeÀefvece&tueve keÀjlee ³esT ueeieues. l³ee®eyejesyej He³ee&JejCee®³ee mebJeOe&ve peleve DeeefCe efJekeÀeme ³eemebyebOeer®es
keÀe³e& keÀjC³eele ³esT ueeieues. ³ee®ee HeÀe³eosMeerj HeefjCeece Galpagos Island Jejerue He³ee&JejCe
J³eJemLee efvecee&Ce kesÀueer Deens. lemes®e DecesPee@ve DeeefoJeemeer®³ee veeiejerkeÀjCeeceO³es Peeuesuee yeoue
Demesue. iegnsceOeerue jbiekeÀecee®es efJeJ³eJemLee mHe<ì nesles . ³eeletve He³ee&JejCe He³e&ìve mebkeÀuHeves®ee efJekeÀeme nesT ueeieuee.
He³ee&JejCe He³e&ìve ner mebkeÀuHevee J³eeHekeÀ DeLee¥veer mecepetve Ieslee ³esles. ner SkeÀ vewmeefie&keÀ
#es$eeleerue DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³ee cnCetve DeesUKeueer peeles. l³eecegUs He³ee&JejCe J³eJemLesuee DeeefLe&keÀ cegu³e
ÒeeHle Peeues Deens. ³ee J³eJemLesceO³es He³e&ìkeÀekeÀ[tve DeeefLe&keÀ J³eJemLee GYeejueer peeles leer ³ee
J³eJemee³ee®es vewmeefie&keÀefjl³ee peleve mebJeOe&ve DeeefCe efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceemeeþer keÀjC³eele ³ eslees. He³ee&JejCe
He³e&ìve ceeO³eceeletve efvemeiee&leerue meeOeve meeceûeer®ee ³eesi³e JeeHej keÀjC³eeyejesyej ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme
kesÀuee peelees. l³eecegUs vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve keÀjlee ³esles. l³ee®eyejesyej vewmeefie&keÀ
JeeleeJejCeeceO³es ceeveJeer meceepe Òeotl³eecegUs pewJeefJeefJeOelee efìkeÀJelee ³esles. l³ee®eyejesyej mLeeefvekeÀ pevelesuee DeeefLe&keÀ Jemlet Je mesJeeb megefJeOee
HegjJeC³ee letve DeeefLe&keÀ Òeieleer meeOeueer peeles. ³ee DeeOeejs He³ee&JejCe He³e&ìve mebkeÀuHevee meJee&Lee&ves
mecepetve Ieslee ³esF&ue.
7.2 He³ee&JejCe He³e&ìve e®eer J³eeK³ee (DEFINITION OF
ECOTOURISM)
He³e&ìvee®³ee ÒekeÀejeceO³es He³ee&JejCe He³e&ìveeuee cenÊJe Deens. ³ee®ee DeLe& Demee keÀer,
He³ee&JejCe He³e&ìve ner J³eeHekeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens. p³eeceO³es mebJeOe&ve, mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee DeeefLe&keÀ ueeYe
DeeefCe He³ee&JejCee®ee ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ³ee®³eeletve He³ee&JejCe He³e&ìve mebkeÀuHevee Heenlee ³esles.
1) He³ee&JejCeelcekeÀ meceepe (1991) celes ’He³ee&JejCe He³e&ìve ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens p³eeceO³es
vewmeefie&keÀ Heefjmejele peyeeyeoejHeCes Jele&ve keÀjleele. He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve keÀjCes DeeefCe mLeeefvekeÀ
ueeskeÀeb®³ee peer Jeveceevee®ee opee& Gb®eeJeCes nes³e.“
(Ecotourism society (1991) -“Responsible travel to natural areas
that conserve the natural environment and improve the living
standard of local people.”munotes.in

Page 86

862)Ecotourism Association of Australia (1992) ³ee®³ee celes ,’He³ee&JejCe He³e&ìve
cnCepes vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀe®es mebJeOe&ve DeeefCe menceleer
oMe&efJeC³eemeeþer mecepe Òeeslmeenve osCes. “
Ecotourism Association of Austrialia (1992) “Ecologically
sustainable tou rism that is protections the natural environment
and encourage understanding appreliation and conservation of
cultural elements”.
3)The National Ecotourism strategy of Australia ’³eeb®³ee celes He³e&ìve
cnCepes He³ee&JejCe DeeOeeefjle He³e&ìve Deens. p³e eceO³es vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®es efMe#eCe DeeefCe
efJeMues(The National Ecotourism Strategy of Austrialia “Ecotourism is a
type of natural based tourism that involves education and
interpretation of the natu ral environment”.)
4)Tickell (1994) ®³ee celes He³ee&JejCe He³e&ìve cnCepes vewmeefie&keÀ peerJeve DeeefCe ceeveJeer mebmke=Àleer
³eeb®³ee efJeefJeOelesleerue ÒeJeemee®ee Deevebo Iesleevee meesye le oesvner IeìkeÀebvee Fpee Hee sn®ele veener.
(Tickellyll 1994) “The journey to enjoy the impressive diversity of
natural life and human culture without causing damage of any of
them”.)
Jejerue meJe& J³eeK³eeb Je©ve He³e&ìve He³ee&Jej Cee®ee DeLe& mecepet ve Ieslee ³eslees keÀer, He³ee&JejCe
He³e&ìve ner mebkeÀuHe vee J³eeHekeÀ DeLee&ves efvemeie& DeeefCe ceeveJeer mebmke=Àleer®es mebJeOe&ve peleve DeeefCe
efJekeÀemee®³ee meboYee&leerue yeeye Deens. p³eeceO³es vewmeefie&keÀ meceleesueeyejesyej ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®es OeesjCe
efveefM®ele kesÀues peeles. l³ee®ey ejesyej mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³ee efJekeÀemeemeeþer Òe³elve kesÀues peeleele.
7.3He³ee&JejCeelcekeÀ He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes (CHARACTERSTICS OF
ECOTOURISM)
He³ee&JejCe He³e&ìve ner mebkeÀuHevee peeieeflekeÀ mlejeJejleer He³e&ìve GÐeesie cnCetve Dees UKeueer
peeles. WTO ®³ee celes He³ee&JejCe He³e&ìve ns 10… (1985 -2000) FlekesÀ ÒeceeCe peeieeflekeÀ
He³e&ìvee®³ee HeeleUerJejleer Jee{ues Deens. ³ee J³eJemee³eeceOetve 50 ìkeÌkesÀ peeieeflekeÀ He³e&ìveeceO³es Jee{
nesles. ns Òel³eskeÀ JeHe³ee&JejCe He³e&ìveeceO³es 20… ìkeÌkesÀ ÒeceeCeele Jee{ nesles. l³ee®eyejesyej peeieeflekeÀ mlejeJej
He³ee&JejCee®³ee mebJeOe&ve ,peleve DeeefCe ef®ejbpeerJe efJekeÀemee®eer peeCeerJe J³eeHe keÀ mlejeJej Jee{le Deens.
He³ee&JejCe He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®ee Yeeie (Parts of natural environments ):
He³ee&JejCe He³e&ìve ne vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®ee Yeeie Deens. ceeveJe DeeefCe vewmeefie&keÀ JeeleeJejCeele
³eeb®³eeleerue mebyebOe DeefOekeÀ ¢{ keÀjC³ee®es keÀece ³ee ÒekeÀejecegUs nesles. ³ee He³e&ìvee®³ee ÒekeÀejeceO³es
efvemeiee&ceO³es Ie[CeeN³ee veJeveJe erve HeefjefmLeleer®ee ceeveJe MeesOe Iesle Demelees. l³ee He³ee&Jej CeeceO³es Òel³e#e
Yesì osTve efvemeiee&®ee cevecegjeo Deevebo Iesle Demelees. l³ee®eyejesyej l³ee JeeleeJejCeeletve veJeerve
iees<ìer®ee MeesOe IesC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.munotes.in

Page 87

872)ef®ejbpeerJeer He³ee&JejCe peyeeyeoejer (Responsibility of environment
sustain ability ):
He³ee&JejCe He³e&ìvee®ee cegK³e GÎsMe ne ef®ejbpeerJeer He³ee&JejCee®³ee efJekeÀemee®eer peyeeyeoejer IesCes
Deens. He³ee&JejCe He³e&ìve ÒekeÀejeceO³es Òel³eskeÀ J³ekeÌleeRveer DeeHeueer veweflekeÀ Je meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
cnCetve He³ee&Je jCee®³ee ef®ejbpeerJeer efJekeÀemeeceO³es mekeÀejelcekeÀ menYeeie veeWoJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
p³eecegUs Heg{®³ee efHe{îee®³ee GHe³eesieemeeþer vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®es peleve mebJeOe&ve DeeefCe efJekeÀeme
keÀjC³eemeeþer ³ee ÒekeÀej®³ee He³e&ìv ee®ee GHe³eesie kesÀuee peelees.
3)meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee®es DeekeÀHe³ee&JejCe He³e&ìveeceO³es cegK³ele: meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee®³ee SsefleneefmekeÀ meeceeefpekeÀ
meebmke=ÀeflekeÀ ÒeeflekeÀeb®ee Jeejmee peHe C³eemeeþer Òe³elve kesÀues peeleele. DeeHeu³ee He³ee&JejCeeceOeerue
SsefleneefmekeÀ efþkeÀeCes efkeÀuues, ie[, otie&, OeyeOeyes, Ieeì, ceeLes cebefojs uesCeer meJee&®es DeekeÀHe³e&ìveeceOetve kesÀues peeles. He³ee&JejCee®ee meceleesue peH ele DeeHeuee meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee®eer peHeCetkeÀ
keÀjCes ner meecegoeef³ekeÀ peyeeyeoejer Deens ns ³ee He³e&ìve ÒekeÀejele mHe<ì efomeles.
4)He³ee&JejCeeJejerue ceeveJeerHeCee (Human beining on Envoironment ):
He³ee&JejCeeJejleer ceeveJeerHeCee®es meeceeefpekeÀ veweflekeÀ Je YeeJeefvekeÀ veelesmebyebOe efvecee&Ce kesÀues
peeles. ³ee He³e&ìve ÒekeÀejeceO³es ceeveJee®es efvemeiee&Meer Delegì veeles efvecee&Ce nesles. ³ee ÒekeÀejele ceeveJe
efvemeiee&uee keWÀêefyebot cee vetve He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve ,peleve DeeefCe efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esle menYeeie erneslees.
l³eecegUs ceeveJeleeJeeoer YetefcekeÀe ner He³ee&JejCe He³e&ìve efJekeÀemeemeeþer cenÊJee®eer YetefcekeÀe efveYeeJeles.
5)DeeHeues vewmeefie&keÀ He³ee&JejCe (Our Natural Habitats ):
DeeHeCe p³ee HeefjefmLeleerceO³es jenlees l³eeuee ceeveJeer HeefjefmLeleerkeÀer He³ee&JejCe cnìues peeles.
³ee He³ee&JejCeeceO³es vewmeefie&keÀ Je=× JevemHeleer peerJe peblet, ÒeeCeer, meg#ce peerJeve ,efkeÀìkesÀ Fl³eeoer
meceeefJe<ì Demeleele l³ee®es mebJeOe& ve peleve DeeefCe efJekeÀeme keÀjCes ner He³ee&JejCe He³e&ìkeÀe®eer peyeeyeoejer
Demeles l³eecegUs DeeHeues He³ee&JejCe megjef#ele þsJeCes ,ner meJee¥®eer peyeeyeoejer yeveles.
6)efvemeiee&leerue ÒeJeemeele meceeJesMe (Involves travel to natural
destina tion):
ceeveJe ne efvemeiee&®ee Yeeie Demeu³eeves He³ee&JejCe He³e&ìveeMeer l³ee®es Delegì veeles efvecee&Ce kesÀues
peeles. l³eecegUs He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeemeeþer DeefOekeÀ Òe³elve keÀjleele. He³ee&JejCeeceO³es nesCeejs yeoue
DevegYeJeC³eemeeþer meg# ce efveefj #eCeeyejesyej l³eeceO³es meceeJesMe nesCes eflelekesÀ®e cenÊJee®ee Deens. cnCetve
He³ee&JejCe He³e&ìvee®eer YetefcekeÀe ner vesnceer efvemeiee&meceJesle ÒeJeemeele menYeeie veeWoJeC³ee®ee Demelees.
7)He³ee&JejCe yeebOeCeer®eer peeCeerJe (Build s environmental awarness ):
He³e&ìve ne ceeveJeer peerJevee®ee DeefJeYeep³e Yeeie Demeu³eeves He³ee&JejCee®eer peeCeerJe ceeveJeer
meceepeele Demeles. p³ee Heefjmejele DeeHeCe jenlees l³ee efþkeÀeCe®³ee HeefjefmLeleerleerue JevemHeleer, He#eer,
ÒeeCeer, p eerJe peblet, pewJeefJeefJeOelee efìkeÀJeC³eeefJeceeO³eceeletve He³ee&JejCeeefJemebJeOe&ve DeeefCe ef JekeÀmee®³ee yeebOeCeer®eer peeCeerJe efvecee&Ce kesÀueer peeles.munotes.in

Page 88

888)He³ee&JejCee®³ee mebJeOe&veemeeþer DeeefLe&keÀ ceole (Provides direct financial
benefits for concervation ):
He³ee&JejCe He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve He³ee&JejCee®³ee mebJeOe&veemeeþer DeeefLe&keÀ ceole kesÀueer peeles.
He³ee&JejCe He³e&ìkeÀ ne He³ee&JejCee®³ee mebJeOe&veemeeþer DeeefLe&keÀ meene ³³e keÀjle Demeles. l³eeceOetve
He³ee&JejCee®eer megj#ee Jee{JeC³ee®³ee nsletves Òe³elve kesÀuee peelees. ³eeletve Jevemebj#eCe OejCe, Gb®e ceeL es®eer
yeebOeCeer ,HeeCeer megj#ee ,kegbÀHeCe ,JevepeerJej#ekeÀ Fl³eeoer iees<ìeR Jejleer Ke®e& kesÀuee peelees.
9)mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³ee me#eceerkeÀjCe DeeefCe DeeefLe&keÀ HeÀe³eos efceUJetve osCes (Provides
financial benefits and empowerment of loca lp e o p l e ):
He³ee&JejCe He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve He³ee&JejCee®³ee mebJeOe&veeyejesyej mLeeefvekeÀ peveles®ee
efJekeÀeme kesÀuee peelees. He³e&ìve®³ee Debleie&le mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee J³eJemee³e Je jespeieeje®eer mebOeer GHeueyOe
keÀ©ve efoueer peel es. l³eecegUs mLeeefvekeÀ pevelee He³e&ìve efJekeÀemee®ee Yeeie cnCetve keÀece keÀjles. l³eecegUs
l³eebvee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee Yeeie cnCetve keÀece keÀjles. l³eecegUs l³eebvee DeeefLe&keÀ ueeYe efceUC³ee®es ÒeceeCe
Jee{les lemes®e l³eeb®³ee me#eceer keÀjCeemeeþer l³eebvee ÒeefMe#eCe megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles.
10)mLeeefvekeÀ mebmke=Àleer®ee Deeoj (Respect local culture ):
He³ee&JejCe He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve mLeeefvekeÀ mebmke=Àleer®ee Deeoj jeKeuee peelees.
He³ee&JejCeeceO³es c eeveJeer meceepeeves efvecee&Ce kesÀuesueer ÒeeflekeÀelcekeÀ mebmke=Àleer Demeles. l³eeceO³es l³ee®³ee
DemeCeeN³ee Þe×e, HejbHeje, ©{er, ÒeLee, veerleer Fl³eeoeR®ee mebmke=Àleer®³ee IeìkeÀe®ee meceeJesMe neslees.
l³eeb®ee keÀesCel³eener ÒekeÀejs Deveeoj ne sCeej veener l³eeletve mebIekeÀeUpeerHetJe&keÀ J³eJemLee kesÀueer peeles lej®e He³e&ìve J³eJemee³e megjef#ele jent MekesÀue.
11)ueeskeÀMeener ®eUJeU DeeefCe ceeveJe DeefOekeÀeje®es mene³³e (Supports h uman
right and democratic movements ):
He³ee&JejCe He³e&ìve ne efvemeiee&®³ee mebJeOe&vee®eer ueeskeÀMeener ®eUJeU Deens. p³eeceO³es
efvemeiee&leerue Òel³eskeÀ IeìkeÀe®es peleve ,mebJeOe&ve DeeefCe efJekeÀemee®eer peyeeyeoejer ueeskeÀMeener ceeiee&ves
Iesleueer peeles. He³e&ìve #es$eeleerue mLeeefvekeÀ pevelee DeeHeuee ueeskeÀMeener He×leerves menYeeie veeWoJeleele .
l³ee®eyejesyej ceeveJe DeefOekeÀeje®³ee mene³³eeves ceole osC³ee®es keÀece keÀjleele.
Jejerue meJe& cegÐeebJe©ve He³ee&JejCe He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes mHe<ì nesleele. He³ee&JejCe He³e&ìve ne
ÒekeÀej DeefOekeÀ mece=× ,ieefleMeerue Je efJekeÀefmele keÀjC³eeceO³es He³e&ìkeÀe®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Deens. l³ee
mebyebOeer®eer He³ee&JejCe peeCeerJe DeeefCe yeebefOeuekeÀer peHeC³ee®es keÀece m eelel³eeves kesÀues peeles. l³eecegUs efvemeie&
DeeefCe ceeveJe ³eeb®³eeceO³es DeeHeue sHeCee®eer YeeJevee efvecee&Ce kesÀueer Deens. ³eeceOetve®e He³ee&JejCe He³e&ìvee®ee
efJekeÀeme nesle Deens.
7.4 He³ee&JejCe He³e&ìvee®³ee efve³eespeve e®es cenÊJe (IMPO RTANCY OF
ECOTOURISM PLANING)
He³ee&JejCe He³e&ìvee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer efve³eespevee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. He³e&ìve
efJekeÀemee®³ee veJeer mebOeer He³e&ìkeÀebvee GHeueyOe keÀ©ve osCes cenÊJee®es Deens. ³eemeeþer efve³eespeveelcekeÀ
keÀe³e&H e×leer Deceueele DeeCeCes iejpes®es Deens. l³ee ¢<ìerves l³ee®es cenÊJe mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in

Page 89

891) He³ee&JejCe He³e&ìvee®es pewJeefJeefJeOelee efìkeÀJeCes (Conservation of Bio -
Diversity ):
He³ee&JejCee®³ee He³e&ìve ÒekeÀejeceO³es efvemeie& D eeefCe ceeveJe ³eeb®³eeleerue mebyebOe Ieefve<ì efvecee&Ce
nesleele lesJne efvemeiee&leerue pewJeefJeefJeOelee efìkeÀJeCes ner ceeveJee®eer cenÊJee®eer yeeye cnCetve meceesj ³esles.
pewJeefJeefJeOelesceOeerue Òel³eskeÀ IeìkeÀe®es mebJeOe&ve peleve Je efJek eÀeme keÀjC³ee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve He³ee&JejCe
He³e&ìve efJekeÀemee®es efve³eespeve keÀjCes cenÊJee®es Deens.
2)He³ee&³e efJekeÀeme efveleer efJekeÀefmele keÀjCes (Developing Alternative
development strategies ):
He³e&ìve efJekeÀeme keÀjle Demeleeve e He³ee&³e efJekeÀeme efveleer He×leer®ee GHe³eesie keÀjCes cenÊJee®es
Deens. He³ee&JejCe He³e&ìve efJekeÀeme keÀjle Demeleevee He³ee&JejCee® ³ee meceleesueemeeþer He³ee&³e efJekeÀeme efveleer
JeeHej keÀ©ve pewJeefJeefJeOelee yejesyej He³e&ìvee®ee veJeerve He³ee&³e GYeejC³eemeeþer He³ee&³eer efJekeÀeme veerleer®ee
JeeHej kesÀuee peelees. l³eecegUs He³e&ìve efJekeÀemeeuee cenÊJee®es mLeeve efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles.
3)veeiejer meceepeeleerue He³ee&JejCe He³e&ìveeme cenÊJe (Importancy of
Environmental To urism in Civil Society) :
He³ee&JejCe He³e&ìve efJekeÀeme keÀjleevee veeiejer / meY³e meceepee®eer efveefce&leer kesÀueer peeles.
peeieeflekeÀ mlejeJejleer He³ee&JejCe He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve meY³e meceepe efvecee&Ce keÀjC³eeme ceole nesles.
meY³e me ceepee®ee efvemeie& mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³eeceO³es ³ee He³e&ìve cenÊJee®eer YetefcekeÀe efveYeeJele
Demeles.
4)He³ee&JejCe He³e&ìveeletve DeeefLe&keÀ efJekeÀeme (Economic Development ):
He³ee&JejCe He³e&ìveeletve DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee mebOe er GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles. He³ee&JejCe
He³e&ìveeceOetve peeieeflekeÀ mlejeJejleer 3.4 trillion dollars ®es GlHeeove Jee{ keÀjC³eemeeþer ceole
Peeueer Deens. peeieeflekeÀ mlejeJejleer He³e&ìkeÀ He³ee&JejCe He³e&ìveeuee DeefOekeÀ DeeefLe&keÀ efJekeÀe meele Òe³elve
keÀjle Demeleele. l³eecegUs HejkeÀer³e osMeeleerue ®euevee®eer Jee{ J³eJemee³eecegUs nesles l³eecegUs ne
He³e&ìvee®³ee ³eeÒekeÀejeletve DeeefLe&keÀ efJekeÀeme neslees.
5)mLeeefvekeÀebvee veeskeÀjer®eer mebOeer (Local People employement / job
opportunity ):
He³ee&JejCe He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee veeskeÀjer®eer mebOeer GHeueyOe kesÀueer
peeles. ³ee ÒekeÀejeceO³es mLeeefvekeÀebvee He³ee&JejCeefJeosTve He³ee&JejCeeefJeoslee ³esles. lemes®e Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjC³eeceO³es mLeeefvekeÀeb®ee l³eebvee menYeeie Jee{Jelee ³esF&ue.
6)He³ee&JejCe He³e&ìve ³eespevee efveefce&leer (Produced Environmental planning
for Ecotourism ):
He³e&ìve He³ee&JejCee®ee efJekeÀemeele ³eespeveeb®eer efveefce&leer keÀjle Demeleevee He³ee&JejCee®³ee
efJekeÀemee®es OeesjCe efveefM®ele keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ns k eÀjleevee He³ee&JejCe He³e&ìve ³eespeveeb®eer
efveefce&leer HeefjefmLeleer®eer YeewieesefuekeÀ pewJeefJeefJeOelee vewmeefie&keÀ DeeefCe ceeveJeer mebyebOee®eer Fl³eeoer®ee efJe®eej
keÀjCes iejpes®es Deens. l³eemeeþer MeemekeÀer³e DeeefCe efveceMeemekeÀer³e mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve He³ee&JejCe
He³e&ìvee®eer ³eespevee keÀjleevee efve³eespeveHetJe&keÀ keÀe³e& keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in

Page 90

90Jejerue meJe& He³ee&JejCee®³ee He³e&ìvee®³ee efve³eespevee®³ee cenÊJee®³ee cegÐeebJe©ve He³ee&JejCee®³ee
He³e&ìvee®es cen ÊJe mHe<ì nesles. He³e&ìvee®³ee ³ee ÒekeÀejecegUs efvemeie& DeeefCe ceeveJe ³eeb®³eeleerue mebyebOe
DeefOekeÀ ¢{ keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
7.5 He³ee&JejCeelcekeÀ He³e&ìvee®³ee ce³ee&oe (LIMITATION OF
ECOTOURISM)
He³ee&JejCe He³e&ìve ³ee Òeke ÀejeceO³es He³ee&JejCee®ee mebJeOe&ve peleve DeeefCe efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer
Òe³elve kesÀuee peelees. HeCe ns keÀjle Demeleevee DeveskeÀ mecem³ee Je ce³ee&oe ³eebvee meeceesjs peeJes ueeieles ³ee
meJe& ce³ee&oeb®es efJeMues1) He³e&ìve He³ee&JejCee®es Deefve³eespeve (Mismanagement of Ecotourism ):
He³e&ìve He³ee&JejCee®es ³eesi³e ÒekeÀejs efve³eespeve kesÀues peele veener l³eecegUs ³ee ÒekeÀejeuee ce³ee&oe
efvecee&Ce nesles. ³ee ÒekeÀejeuee He³e&ìkeÀeke À[tve Yejieesme Demee Òeeflemeeo efceUle Demeuee lejer DeHesef#ele
mesJee Je megefJeOeeb®ee HegjJeþe efvecee&Ce keÀjC³eeceO³es mejkeÀejuee DeHesef#ele ³eMe Deeues veener. l³eemeeþer
DeHesef#ele DemeCeejs mebj#eCeelcekeÀ efve³ecevee®eer lejlego ³ee ceO³e skesÀueer veener. lemes®e ³ee ÒekeÀejeceO³es
megefJeOee osC³eemeeþer DeefOekeÀ Ke®e& keÀjeJee ueeielees. l³eeceO³es MeemevemebmLee DeeefCe jepekeÀer³e ieì ns
jepekeÀejCee®³ee HeÀe³eÐeemeeþer ³ee Jejerue Ke®e& keÀjleele. HeCe l³ee®ee He³ee&JejCee®³ee He³e&ìve e®ee
efJekeÀemeeme GHe³eesie keÀjlee ³esle veener. l³eecegUs He³ee&JejCe He³e&ìvee® ³eeefve³eespeveeceO³es ce³ee&oe efvecee&Ce
nesleele.
2)He³ee&JejCee®³ee efJekeÀemeekeÀ[s ogue&#e (Neglected of Environmental
Development ):
He³e&ìve He³ee&JejCee®ee ceg K³e nslet ne He³ee&JejCee®ee efJekeÀeme keÀjCes Demee pejer Demeuee lejer
Òel³e#eele cee$e l³eekeÀ[s ogue&#e kesÀues peeles. He³ee&JejCeeceOeerue pewJeefJeefJeOelee, nJeeceeve, pebieue, Yetceer,
peue, HeMeg He#eer DeeefCe peerJepeblet Fl³eeoeR®³ee mebJeOe& ve efJekeÀeme DeeefCe pelevee®ee yeoue keÀe³e& keÀjCes
iejpes®es Demeles. l³ee mebyebOeer efve³eceeJeueer Je lejletoer keÀjC³eeyejesyej l³eeb®eer Òel³e#e DebceueyepeeJeCeer
keÀjCes cenÊJee®es Deens. l³eeefJemecevJe³ee®eer YetefcekeÀe Iesleueer peele veener l³eecegUs He³ee&JejCee®³ee efJekeÀemeekeÀ[s ogue&#e nesles.
3)mLeeefvekeÀ mebmke=Àleer®ee ÜsHe³e&ìve He³ee&JejCe ns mLeeefvekeÀ mebmke=Àlee r®³ee mebJeOe&vee efJeceeveues peeles. HeCe Òel³e#eele lemes kesÀues peele veener. ³ee He³e&ìve ÒekeÀejeHeemetve mLeeefvekeÀ peveles®ee
efJekeÀeme kesÀuee peele veener lej l³eeb®eer Iejs, Mesleer, meeJe&peefvekeÀ efþkeÀ eCe Fl³eeoer®es vegkeÀmeeve kesÀues
peeles. ³ee ÒekeÀej®es He³e&ìkeÀe bkeÀ[tve He³e&ìvee®³ee veeJeeKeeueer mLeeefvekeÀ peveles®eer Iejs, pebieues ,Mesleer ,
HeMeg,He#eer ,e f H e C ³ e e ® e sH e e C e e rÒ e o t e f < e le kesÀues peeles. l³ee®³ee peerJeve mebmke=Àleer He×leerJ ejleer Dee¬eÀceCe kesÀues
peeles. lemes®e l³eeb®eer mebmke=Àleer Flejeb®³ee mebmke=ÀleerHes#ee og³³ece ÒekeÀej®eer mecepeueer peeles. HeefjCeeceer
mLeeefvekeÀ mebmke=Àleer®ee ÜsmLeeefvekeÀ pevelesuee DeeHeu³ee mebmke=Àleer®eer DeefYeJ³ekeÌleer DeeefCe mebJeOe&ve keÀjC³eemeeþer mebIeueeielees. l³ee®eyejesyej pebieueer ÒeeC³ee bvee $eeme osC³eele ³eslees. l³eecegUs He³ee&JejCe He³e&ìvee®ee opee&
KeeueeJele ®eeueu ee Deens.munotes.in

Page 91

914)peveles®es efJemLeeHeve (Displacement of People ):
He³ee&JejCe He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeemeesyele l³eeHeemetve Flej yeeyeer®³ee HeefjCeecee®ee efJe®eej keÀjCes
iejpes®es Deens. ³ee ÒekeÀejeHeemetve efJekeÀemee®eer ogmejer yeepet efJemLeeHeve cnCetve meceesj ³esles. Meemeve Je
Yeeb[Jeueer mebmLee He³ee&JejCe He³e&ìvee®³ee veeJeeKeeueer pebieue Yeeieeleerue Heefjmej efve³ebef$ele kesÀuee peelees.
Meemeve pebieuee®es #es$e efveefM®ele keÀjles lesJne l³ee #es$eeceOetve mLeeefvekeÀ pevelesuee DeeHe u³ee cegU®³ee
efþkeÀeCeerHeemetve efJemLeeefHele JneJes ueeieles. l³eecegUs mLeeefvekeÀ peveles®³ee Mesleer mebmke=ÀleerHeemetve otj peeJes
ueeieles. l³eeb®³ee GojefveJee&ne®³ee Jemlet Je mesJee efveefce&leer®ee ÒeMve efvecee&Ce Peeuee Deens. l³ee b®³ee efv eJeeje,
efMe#eCe Je veeskeÀjer®³ee ÒeMveekeÀ[s Meemeveeves ogue&#e kesÀues Deens. l³eebvee DeeHeuee meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ
GHepeerefJekesÀmeeþer mLeueeblej keÀjeJes ueeieles. ³ee ÒeMveekeÀ[s He³e&ìve efJeYeeie ogue&#e keÀjlees. l³eecegUs
He³ee&JejCe He³ e&ìvee® ³eec e ³ e e & o ee f v e c e e & C eP e e u ³eeD e e n s .
5)Yeeb[Jeueer kebÀHe v³ee®es Dee¬eÀceCe :
He³ee&JejCe He³e&ìve ÒekeÀejeceO³es mLeeefvekeÀ peveles®³ee GHeefpeJesmeeþer Yeeb[Jeueer kebÀHev³ee®es
Dee¬eÀceCe kesÀues Deens. Yeeb[Jeueer kebÀHev³ee DeeHeuee veHe Àe efceUefJeC³eemeeþer He³ee&JejCe He³e&ìvee®ee GHe³eesie
keÀjle Deensle ,ns keÀjle Demeleevee ³ee kebÀHev³ee He³ee&JejCeeleerue pewJeefJeefJeOelee ,pebieue ,Mesleer ,HeeCeer ,
nJeeceeve ,ÒeeCeer DeeefCe He#eer ³eeb®³eeJejleer Dee¬eÀceCe nesles. Yeeb[Jeueer kebÀHev³ee He³e&ìvee®³ee veeJeeJejleer
mLeeefvekeÀ mebmkeÀ=leerJejleer Dee¬eÀceCe keÀjleele. l³ee®³ee DeefYeJ³ekeÌleer DeeefCe mebJeOe&veeefJeDeeefLe&keÀ lejlegoer kesÀu³ee peele veener le,lej DeeefLe&keÀ Dee¬eÀceCe kesÀues peeles.
6)Ye´<ìe®eej :
He³ee&JejCe He³e&ìve efJekeÀeme keÀjle Demeleevee Ye´<ìe®eeje®³ee mecem³ee efvecee&Ce kesÀu³ee peeleele.
He³ee&JejCee®³ee efJekeÀemeemeeþer®ee efveOeer ne efJekeÀemeemeeþer GHe³eesieele DeeCeuee peele veener. efJekeÀemee®³ee
efveOeer ceO³es M eemeve þskesÀoej DeeefCe DeMeemekeÀer³e mebmLee ³eeb®³ee mebieveceleeves Ye´<ìe®eeje®ee ÒekeÀej kesÀuee
peelees. l³eecegUs He³e&ìve efJekeÀemeeceO³es ce³ee&oe efvecee&Ce nesleele.
Jejerue meJe& cegÐeeJe©ve He³e&ìve He³ee&JejCee®³ee ÒekeÀejeuee ce³ee&oe e fvecee&Ce kesÀu³ee peeleele.
He³e&ìve He³ee&JejCe DeHesef#ele efJekeÀeme keÀjeJe³ee®ee Demesue lej ³ee meJe& ce³ee&oe mees[JeCes DeHesef#ele Deens.
7.6ûeeceerCe He³e&ìve (RURAL TOURISM)
ÒemleeJevee :
peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle DeLe&J³eJemL esceO³es ieleerceeve HeefjJele&ve Ie[tve ³esle ns. l³ee®ee
HeefjCeece Menjer DeeefCe ûeeceerCe peerJeveeJejleer nesleevee HeenC³eeme efceUlees. efJeMesMesleer Je J³eJemee³e ³eeJejleer DeefOekeÀ ÒeceeCeele HeefjCeece Peeuee Deen s. ³ee Yeeiee®eer DeLe&J³eJemLee Mesleer
DeeOeeefjle J³eJemee³eeJejleer DeJeuebyetve Deens. l³ee®ee je<ì^er³e GlHeVeeJejleer HeefjCeece nesleevee efomelees.
l³eecegUs vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeeruee DeefOekeÀ cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens. p³ee®ee GHe³eesie ke=ÀGÐeesiee®³ee efveefce&leermeeþer keÀjC³eele ³eslees. ³ee mebmeeOeve GHe³eesie keÀjle Demeleevee He³ee&JejCee®³ee
meceleesueeyejesyej ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme yejesyej ûeeceerCe Yeeiee®³ee efJekeÀemeemeeþer GHe³eesie keÀjlee ³eslees.
³eeefJe

Page 92

92ûeeceerCe YeeieeJejleer DeewÐeesefiekeÀjCee®ee HeefjCeece ne Meg× Kes[s DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ Kes[s ³ee
mJe©HeeceO³es HeenC³eeme efceUles. Demes Demeues lejer ³ee ûeeceerCe Yeeiee®es vewmeefie&keÀ meeceeefpekeÀ
meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemebyebefOele l³eeb®es mJeleb$e DeefmlelJe efìkeÀJeCes iejpes®es Deens.
l³eemeeþer ûeeceerCe Yeeieele ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®eer YetefcekeÀe IesTve veJeerve Òe³eesie keÀjCes DeeJeM³ekeÀ yeeye
yeveueer Deens. ³ee mebkeÀuHevesceO³es ûeeceerCe Yeeieeleerue He³ee&JejCeelcekeÀ, meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ,
DeeefLe&keÀ, peerJeveHe×leerceO³es ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer ûeeceerCe He³e&ìvee®eer mebkeÀuHevee mecepetve
Ieslee ³esles. ûeeceerCe Yeeieelee rue Mesleer, Ieje®es ÒekeÀej, HejbHeje ©{er, ÒeMve jbieHetCe&lee keÀe³e&¬eÀce meCe,
GlmeJe, pe$ee, KesU meeefnl³e keÀLee, ieeCeer, ve=l³e keÀueeke=Àleer Fl³eeoer®ee meceeJesMe ³eeceO³es kesÀuee
Deens. He³e&ìkeÀebvee ûeeceerCe meebmke=ÀeflekeÀ peerJevee®ee Heefj®e³e keÀjC³eemeeþer ³ee®ee efJekeÀeme keÀjC³eele
Deeuee Deens. ³eemeeþer ûeeceerCe meceepeeleerue ueeskeÀ ³ee He³e&ìve ÒekeÀejeceO³es menYeeie IesTve ûeeceerCe
He³e&ìvee®ee ÒekeÀuHe ³eMemJeer keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjle Deensle.
7.7 ûeeceerCe He³e&ìve e®eer J³eeK³ee (DEFINITION OF RURAL
TOURISM)
1) KOVACS 2002 ’ûeeceerCe He³e&ìve ns Mesleer DeeefCe ûeeceerCe He³e&ìvee®³ee Demee meceeve DeLe&
DeveskeÀ DeY³eemekeÀebveer efJekeÀemee®³ee meboYee&le kesÀuee Deens. ûeeceerCe He³e&ìve ns ke=ÀmeboYee&le Mesleerceeuee®es J³eeHeejerkeÀjCe, jenC³ee®eer J³eJemLee DeeefCe Deeveboer mesJeeb®eer efveefce&leer
keÀjC³ee®eer DeefYeJ³ekeÌleer cnCepes ûeeceerCe He³e&ìve Demes cnCeleele.“
(KOVACS 2002 : “Expression of Rural Tourism, agro tourism
and vi llage tourism are used many time as synonyms by experts
and developers. This fact can be explained with the diverse
activities of the area. Countryside hospitality is more or less
connected to the agribusiness and this marketing product
consist of accommod ation service, catering and leisure time
services”)
2)ANTAL (1996) ’ûeeceerCe He³e&ìve ns SkeÀ GlHeeove Deens keÀer peer®ee ¢ef<ìkeÀesve ne HegjJeþe
J³eJemLeeHeve DeeefCe J³eeHeejerkeÀjCe ef¬eÀ³ee cenÊJee®eer ceeveueer peeles. ûeeceerCe He³e&ìve ner
J³eeHeejerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. pes He³e&ìve GlHeeove DeeefCe ûeeceerCe iegbleeiegbleer®eer J³eJemLee Deens
p³eeceO³es DeefLeefleJ³eJemLee DeeefCe DeekeÀpeelees.“
ANTAL 1996 “Rural tourism c an be defined as a tourist product,
which approach accentuates the importance of supply
management and marketing activities. The rural tourism, as an
elements of Hungarian tourism supply as a tourism product, is a
compler rural supply of a given settlement (or group of
settlements) which involves the special elements of hospitality
and attractiveness and these elements are organized into
special product.”munotes.in

Page 93

93CSIZMADIA 2000 ’ûeeceerCe He³e&ìve ns mLeeefvekeÀe®es mebIeìveelcekeÀ menkeÀe³e& DeeefCe mesJee
HegjJeþîee®eer neleeUCeer keÀjCes yejesyej ûeeceerCe He³e&ìvee®es HeenCeer, l³eeb®es ÒeeosefMekeÀ DeekeÀmesJee DeeefCe jenC³ee®eer DeeefCe ve jenC ³ee®³ee megefJeOee He³e&ìkeÀ l³ee®es Deejeceoe³e ef¬eÀ³es®eer ceeieCeer
DeeefCe He³e&ìkeÀe bvee J³eeJeme eef³ekeÀ megefJeOee HegjefJeCes Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee meceeJesMe ûeeceerCe He³e&ìve
cnCetve kesÀuee peelees.“
(CSIZMADIA 2000 “Regional tourism can e characterized as a
cooperation of local organizations and service providers
operating in a well -looked -after rural environment having a
regional attractiveness, serving the resident and non resident
tourist’ demands of leisure activities and providing commercial
service for customers.”)
ueeves (1994) ’ûeeceerCe He³e&ìve ns ÒeecegK³eeves ûeeceerCe Yeeieele D ee{Utve ³esles. HeejbHeefjkeÀ ûeeceerCe
Yeeie keÀe³ee&lcekeÀ ueneve ceesþs oesve HeejbHeeefjkeÀ JewefMe<ìîe meceeJeuesues Demeles. pees mLeeefvekeÀ
kegÀìgbyeeMeer mebyeOeerle Deens DeeefCe ûeeceerCe He³ee&JejCee®³ee SsefleneefmekeÀ YeewieesefuekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ
iegbleeiegble He×leer Òeo&efMele kesÀues peeles.“
According to Lane (1994) “Rural tourism should be located in
rural areas, funcationally rural, rural in scale i.e. usually small,
scale be traditional in character : grow slowly and organicall yb e
connected with local familiers and represent the compler pattern
of rural environment, economy, history and location.”
3)ye´eceJesue DeeefCe ueeves 1994 ³eeb®³ee celes, ’ûeeceerCe He³e&ìve ns yengDee³eeceer Òeef¬eÀ³ee Deens peer
HeÀkeÌle ke=ÀHe³ee&JejCeJeeoer DeeefCe megdÆer®ee mJe©Hee®³ee DeeJe[er®ee meceeJesMe neslees. p³eeceO³es ®eeue Ces
Climbing and riding megÆer meenmeer KesU, DeeefCe Deejesi³e He³e&ìve, efMekeÀej angling ,
Mew#eefCekeÀ menueer keÀuee DeeefCe SsefleneefmekeÀ He³e&ìve DeeefCe Flej He³e&ìve Fl³eeoeR®ee meceeJesMe
neslees. “
Baramwell & Lane 1994, “Descried rural tourism as multifacted
activity rather than farm -based tourism only. I t not only includes
farms based holidays but also comprises special interest nature
holidays and ecotourism, walking, climbing, and riding, holidays,
advertirs, sports and health tourism, huntling and angling,
education travel, arts and heritags tourism an d in some areas,
ethnic tourism.”
4)efpebieceerceie DeeefCe efue Jne (2002) ûeeceerCe He³e&ìve ns He³e&ìvee®eer Òeef¬eÀ³ee cegK³e GefÎ<ì ûeeceerCe
Yeeieeleerue vewmeefie&keÀ DeeefCe ceeveJeleeJeeoer meeceeefpekeÀ mebyebOe efvecee&Ce keÀjCeejs Deens.
Jingming & Lihua 2002 “Rural tourism refers to those traveling
activities that aim at pursuing nature and humanistic attraction
with rurality in rural area.”
Lees[ke̳eele, ûeeceerCe He³e&ìve ns ÒeeosefMekeÀ ûeeceerCe YeeieeceOetve efvecee&Ce Peeuesues GlHe eove Deens.
p³eeceO³es He³ee&³e efJekeÀeme OeesjCe, ueeskeÀeb®³ee YeeJevee, DeeefLe&keÀ GlHeeove DeeefCe mLeeefvekeÀ vewmeefie&keÀ
He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve keÀjC³eeyejesyej ûeeceerCe mebmke=Àleer®es oMe&ve kesÀues peeles.munotes.in

Page 94

94ûeeceerCe He³e&ìvee®ee efJekeÀ eme ne ³egjesefHe³eve Keb[eleerue Dee@efmì^³ee DeeefCe ÖeÀevme ³ee osMeeceO³es
Peeuee. Dee@efmefì^³eeceO³es Meemeveeves ûeeceerCe He³e&ìvee®ee efJekeÀeme ne J³eJemee³e cnCetve meceesj ³eslees.
l³ee®³ee efJekeÀemeemeeþer efJeMesHe³e&ìve efJekeÀemeefJeYeeieele Meemeveeves ûeeceerCe He³e&ìve efJekeÀeme keÀjC³ee®³ee mebOeer GHeueyOe keÀ©ve efoues D eens. l³eecegUs
He³e&ìkeÀ ne ûeeceerCe YeeieeMeer mebyebOe efvecee&Ce keÀjsue. ûeeceerCe He³e&ìve ns ÒeeLeefcekeÀ efmLeleerJejleer
DeeOeejYetle Demeles. p³eeceO³es He³e&ìve DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ ³eeb®ee mebyebOe ÒemLeeefHele kesÀuee peelees.
ûeeceerCe He³e&ìve efJekeÀemeeletve DeeefLe&keÀ HeÀe³eoîeeceO³es Jee{ nesles, l³eecegUs je<ì^er³e GlHeVeeceO³es Jee{
nesles. l³eeletve 5.15… FlekesÀ ÒeceeCe Deens lej 200 -300 J³eeqkeÌlevee jespeieeje®³ee mebOeer GHeueyOe
keÀjlee ûeeceerCe He³e&ìvee®³ee ceeO³ec eeletve ûeeceerCe ueeskeÀebvee jespeieej mebOeer GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles.
7.8 ûeeceerCe He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes (CHARACTERISTICS OF
RURAL TOURISM)
ûeeceerCe YeeieeceO³es He³e&ìvee®³ee efJekeÀemee®ee GÎsMe ûeeceerCe Yeeieele mece=× mJe©Hee®ee efJekeÀeme
Ie[Jetve DeeCeCes, ns keÀjle Demeleevee vewmeefie&keÀ HeefjefmLeleer®ee meceleesue meebYeeUtve efJekeÀemee®es GefÎ<ì
efveefM®ele kesÀues peeles. ûeeceerCe He³e&ìvee®es JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esleerue.
1) ûeeceerCe He³e&ìv e ns DevegYeJe DeeOeeefjle Deens (Experience oriented Rural
Tourism ):
ûeeceerCe Yeeieeleerue mece=× peerJevee®ee DevegYeJe IesC³eemeeþer ³ee He³e&ìvee®eer efveefce&leer kesÀueer
Deens, ûeeceerCe Yeeieeleerue Mesleer Je J³eJemee³e ³eeefJeûeeceerCe Yeeieeleerue meve, GlmeJe, ³ee$ee, ve=l³e, iee³eve, Jeeove, keÀueeÒekeÀej efJemeeojerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer Je l³ee®ee DevegYeJe IesC³eemeeþer ³ee®ee GHe³eesie kesÀuee p eelees. ûeeceerCe Yeeiee®ee
DevegYeJe ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ns He³e&ìve keÀjleele.
2)Òeefme× efþkeÀeCe oMe&JeCes (The locations are sparsely populated ):
ûeeceerCe Yeeieeleerue mebmke=Àleer oMe&efJeCeejer efþkeÀeCes ³eeceO³es meceeJesMe kesÀuee peelees . ³ee Yeeieele
DemeCeejs efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee keÀueeke=Àleer, cebefojs, uesCeer, leece´Heì, efMeueeuesKe ³eeceOetve ûeeceerCe mebmke=Àleer
keÀueeoMe&keÀlee efometve ³esles. lemes®e veJeerve Mesleer®es Je GÐeesiee®³ee Òe³eesieemeboYee& leu³ee veeWoer
oMe&J eC³eemeeþer keÀe³e& kesÀues peeles.
3)vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®es ÒeYetlJe (It is predominantly in Natural
Environment ):
ûeeceerCe He³e&ìveeceO³es vewmeefie&keÀ JeeleeJejCee®³ee ÒeYetlJeeuee cenÊJe efoues peeles. ³ee Yeeieele
vewmeefie&keÀ JeeleeJej Ceeleerue nJeeceeve, peceerve, HeeCeer, pebieue, ÒeeCeer, He#eer DeeefCe Flej IeìkeÀ ³ee®³eecegUs
ÒeYetlJe efvecee&Ce Peeues Deens. ³ee vewmeefie&keÀ JeeleejCee®ee He³e&ìkeÀebvee cegkeÌleHeCes DeemJeeo IesC³ee®es keÀece
kesÀues peeles. l³eeceO³es keÀesCel³ eener ÒekeÀej®ee yeoue ve keÀjlee ³ee HeefjefmLeleer®ee mecee³eespeve keÀjC³eele
³esles.munotes.in

Page 95

954)mLeeefvekeÀ Glmeen DeeefCe nbieeceer keÀe³e&¬eÀce (In meshes with seasonality
and local events ):
ûeeceerCe YeeieeceOeerue mebmke=Àleer®es mebJeOe&ve keÀjC³eemee þer efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀce kesÀues peeleele. ³ee
HeejbHeefjkeÀ mebmke=Àleer®ee Jeejmee peHeC³ee®es keÀece ûeeceerCe He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve kesÀues peeles. ³eemeeþer
efJeefJeOe ÒekeÀej®es meCe, GlmeJe, keÀueeke=Àleer, ³ee$ee ceneslmeJe keÀe³e&¬eÀcee® ee nbieeceer mJe©Heele Dee³eespeve
kesÀues peeles. l³eecegUs ûeeceerCe Yeeieeleerue mebmke=Àleer ef®ejkeÀeue efìkeÀJeC³ee®ee Òe³elve ³eeceOetve kesÀuee peelees.
5)ûeeceerCe mebmke=Àleer®es DeekeÀûeeceerCe He³e&ìvee®es cegK³e JewefMe<ìîes cnCetve ûeeceerCe mebmke=Àleer®es DeekeÀpeeles. ûeeceerCe Yeeieeleerue peerJeve mebmke=Àleer®es ef®eef$ekeÀjCe keÀjC³ee®es keÀece ³ee He³e&ìve ÒekeÀejeceO³es kesÀues
peeles. ûeeceerCe Yeeieeleerue p ebieue Mesleer DeeefCe HeejbHeeefjkeÀ keÀueeke=Àleer nmleGÐeesie ³eeceOetve meebmke=ÀeflekeÀ
DeekeÀkeÀ©ve Iesles.
Jejerue meJe& ceg ÐeebceOetve ûeeceerCe Yeeieeleerue He³e&ìve mJe©He mHe<ì nesles. ûeeceerCe He³e&ìveeceO³es
efvemeie& DeeefCe ceeveJe mebmke=ÀleerMeer Delegì veelesmebyebOe efvecee&Ce kesÀues peeles, ³eeletve He³e&ìkeÀebvee ûeeceerCe
YeeieekeÀ[s DeekeÀef7.9 ûeeceerCe He³e&ìvee®eer meeOeves (RESOURCES OF RURAL
TOURISM
ûeeceerCe Yeeieeleerue He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeekeÀefjlee mLeeefvekeÀ mebmeeOevee®ee JeeHej keÀ©ve ûeeceerCe
He³e&ìvee®eer efveefce &leer kesÀueer peeles, ûeeceerCe Yeeiee®eer DeesUKe efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer l³ee Yeeieeleerue
YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer pewJeefJeefJeOelee DeeefCe ceeveJeer peerJeve mebmke=Àleer ³eeb®ee meceeJesMe keÀjeJee ueeielees.
³ee®ee Mesleer J³eJemee³e meebm ke=ÀeflekeÀ ÒeLee, HejbHeje, ueeskeÀkeÀuee DeeefCe He³ee&Jej CeelcekeÀ He³e&ìvee®³ee
ef¬eÀ³eeb ®³ee keÀe³e&¬eÀcee®ee meceeJesMe ³eeceO³es keÀjC³eele ³eslees. l³eecegUs ûeeceerCe Yeeiee®³ee vewmeefie&keÀ
JeeleeJejCee®es efve³eb$eCe Je efJekeÀeme keÀjC³ee®³ee DevegHe³e&ìvee®eer mebmeeOeves Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1) Mesleer (Agriculture ):
ûeeceerCe He³e&ìvee®³ee efJekeÀemee®³ee mebmeeOeveeceO³es Mesleer ne cenÊJee®ee IeìkeÀ ceeveuee peelees.
ûeecee rCe Yeeieele meJee&le DeefOekeÀ Mesleer kesÀueer peeles. MeslekeÀjer DeeefCe peceerve ³ee®es HeejbHeeefjkeÀ mJe©Hee®es
veeles efometve ³esles. ûeeceerCe Yeeieeleerue nJeeceeve, peceerve, HeeCeer, He³ee&JejCe ³ee®³ee DeeOeejs MesleerceO³es
veJeveJeerve Òe³e esie kesÀues peeleele. ³ee YeeieeceO³es HeÀU yeeiee³eleer, HegÀues, Mesleer, HeÀece&neTme, yeeiee³eleer
Mesleer, meWefê³e Mesleer, nbieeceer Mesleer ³ee meejK³ee Òe³eesieeletve ûeeceerCe He³e&ìkeÀebvee DeekeÀefûeeceerCe YeeieeceO³es M esleer yejesyej®e celme Mesleer, yebefomle MesUerHeeue ,He#eer Je Òe eCeer Heeuevee®es GÐeesie,
ogiOe, jsMece efveefce&leer menkeÀejer Mesleer, ceefnueeb®es Mesleerleerue menYeeie ³eecegUs ûeeceerCe Yeeieele Mesleer
mebmeeOevee bkeÀ[s He³e&ìkeÀeb®es DeekeÀ

Page 96

962)meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee (Cultural Heritage ):
ûeeceerCe He³e&ìveeleerue cenÊJee®es mebmeeOeve cnCetve meebmke=ÀeflekeÀ JeejmeekeÀ[s Heeefnues peeles.
ûeeceerCe YeeieeceO³es mebmke=Àleer ner mLeeefvekeÀeb®³ee peerJeve peieC³ee®³ee ceeie& cnCetve Heeefnuee peelees. ûeeceerCe
Yeeiee®³ee meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀeceO³es ûeeceerCe peerJeveMewueer ÒeLee, HejbHeje, keÀuee, %eeve, YeenmlekeÀuee, efJeCekeÀece, ceeleerkeÀece, KesUCeer efveefce&leer ³ee meejK³ee keÀuee ÒekeÀejeletve mebmke =Àleer®ee Jeejmee
peHeuee peelees. ûeeceerCe Yeeieele meCe, GlmeJe, ³ee$ee ³eemeejK³ee DeveskeÀ keÀe³e&¬eÀceeletve mebmke=Àleer®es
ÒeoMe&ve YejJeues peeles. ne meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee peHeC³eemeeþer ûeeceerCe He³e&ìve efJeMes3)He³ee&JejC e He³e&ìve keÀe³e&¬eÀce (Eco tourism activities ):
ûeeceerCe He³e&ìveeceO³es He³ee&JejCee®³ee efJekeÀeme mebJeOe&ve DeeefCe peleve ³eeJejleer cenÊJe efoues
peeles. ûeeceerCe Yeeieeleerue He³ee&JejCee®³ee meceleesue efyeIe[t ve oslee l³ee®ee efJekeÀeme keÀ jC³eemeeþer
He³ee&JejCe He³e&ìve keÀe³e&¬eÀcee®ee meeOeve cnCetve JeeHej kesÀuee peelees. ûeeceerCe Yeeieeleerue JeeleeJejCe,
YeewieesefuekeÀ mLeeve, meceleesue peHeC³eemeeþer ûeeceerCe He³e&ìve Òe³elve keÀjles. ûeeceerCe Yeeieele menpe
megueYe efjl³ee He³ e&ìvee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer He³ee&JejCe He³e&ìve keÀe³e&¬eÀce meeOeve cnCetve GHe³eesieele
DeeCeleele.
Jejerue meJe& ce gÐeeletve ûeeceerCe He³e&ìveeb®eer mebmeeOeves mHe<ì nesleele. l³ee DeeOeejs ûeeceerCe
He³e&ìvee®ee efJekeÀeme kesÀuee peelees . ûeeceerCe YeeieeceO³es He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®ee
meceleesue DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ®eeuevee osC³eele ³esles.
7.10 Yeejleeleerue ûeeceerCe He³e&ìvee®ee keÀe³e&¬eÀce (RURAL TOURISM
ACTIVITIES IN INDIA)
ûeeceerCe He³e&ìvee®ee efJekeÀeme JneJee ³ee cegK³e GÎsMeeletve ûeeceerCe He³e&ìvee®ee keÀe³e&¬eÀce
keÀjC³eele Deeuee. ûeeceerCe Yeeieeleerue vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®ee meceleesue DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee
¢<ìerves cenÊJeHetCe& keÀece cnCetve ûeece erCe He³e&ìve keÀe³e&¬eÀceekeÀ[s HeenC³eele ³esles. l³eevegmeej ûeeceerCe
He³e&ìvee®es efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀce Heg{erue cegÐeeJe©ve mHe<ì keÀjlee ³esleerue.
1) ûeeceerCe Yeeieele jenCes (Staying Rural Area ):
ûeeceerCe YeeieeceO³es jenC³ee®ee DevegYeJe IesC³eemeeþer Kes[îeeleerue IejeceO³es PeesHe[erle DeeefCe
Tents ceO³es jenlee ³esles. ûeeceerCe YeeieeceO³es jenle Demeleevee mLeeefvekeÀ ueeskeÀ p³ee ÒekeÀej®³ee
efþkeÀeCeer jenleele l³eeefJeDevegYeJe Iesleele.
2)MesleerceO³es keÀece keÀjCes (Working in agricultural fields ):
ûeeceerCe YeeieeceO³es Mesleer ne ÒecegKe J³eJemee³e Demeu³eeves Mesleer keÀecee®ee DevegYeJe ³ee ÒekeÀejele
Iesleuee peelees. ûeeceerCe Yee ieele Mesleer keÀjC³ee®³ee efJeefJeOe He×leer ³ee keÀe³e&¬eÀceele Òel³e#e keÀece keÀjlee
³esles l³eeefJe

Page 97

973)He³ee&JejCe HetjkeÀ oUCeJeUCe meeOeveeb®ee JeeHej (Use of eco -friendly
transportation modes ):
ûeeceerCe He ³e&ìvee®ee DevegYeJe Iesle Demeleevee He³ee&JejCeeuee HetjkeÀ Demee Jeenvee®ee JeeHej kesÀuee
peelees. ûeeceerCe He³e&ìve keÀjle Demeleevee mee³ekeÀue, meg³e&TpexJejleer ®eeueCeejer Jeenves, yewueiee[er,
Iees[eiee[er ³eemeejK³ee meeOeveeb®ee JeeHej kesÀuee peelees.
4)ÒeeCeer DeeefCe He#eer efvej#eCe vewmeefie&keÀ ®ee ueleevee (Bird and Animal watching
natural walk ):
ûeeceerCe He³e&ìve keÀjle Demeleevee efvemeiee&®es efvej#eCe keÀjC³eemeeþer ®eeuele peeJes ueeieles,
l³eecegUs ûeeceerCe Yeeieeleerue meeQo ³e& DevegYeJelee ³esles. lemes®e veJeerve ÒeeCeer Je He#eer ³eeb®es efvejer#eCe
keÀjC³ee®ee Deevebo Ieslee ³eslees. l³eecegUs SkeÀ JesieUe DevegYeJe ³ee He³e&ìvee®³ee ÒekeÀejele Ieslee ³eslees.
5)mLeeefvekeÀ ueeskeÀ mebmke=Àleer®es ÒeoMe&ve (Exhibiting local flock ):
ûeeceerCe He³e&ìveeceO³es ueeskeÀkeÀuee bvee cenÊJe efoues peeles. ³eeb®ee efJekeÀeme JneJee Je l³ee ef®ejbleve
keÀeU efìkeÀeJ³eele ³eemeeþer Òe³elve ³ee keÀe³e&¬eÀceele kesÀuee peelees. ûeeceerCe Yeeieele ueeskeÀkeÀuee ÒekeÀejele
Yee©[, Dee sJeer, Yepeve, ueeJeCeer, leceeMee, HeejbHeefjkeÀ ieerles, ieeCeer Fl³eeoeR®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer
Òe³elve ³ee ÒekeÀejele kesÀuee peelees. l³eecegUs ûeeceerCe He³e&ìve keÀe³e&¬eÀceeletve ueeskeÀ mebmke=Àleer®es ÒeoMe&veeme
mebOeer ÒeeHle nesles.
6)³ee$ee GlmeJe menYeeie meepejerkeÀjCe (Participating in fairs and festivals
celebrations ):
ûeeceerCe Yeeieeleerue meCe, GlmeJe, pe$ee, ³ee$ee ³eeceO³es menYeeieer nesTve Deevebo Ieslee ³eslees.
ûeeceerCe He³e&ìveeceOetve ûeeceerCe GlmeJee®es meeojerkeÀj Ce peJeUtve menYeeie Ieslee ³eslees. l³eecegUs
He³e&ìveeceO³es veJeerve®e efvecee&Ce kesÀues peeles.
7)ûeeceerCe KesU KesUCes (Playing Rural Games ):
ûeeceerCe Yeeieele HeejbHeefjkeÀ KesU KesUues peeleele. l³eeletve ûeeceerCe peerJevee®ee DevegYeJe
He³e&ìkeÀebvee Ieslee ³eslees. ûeeceerCe Yeeieele keÀye·er, Kees -Kees, OeeJeC³ee®³ee Me³e&leer, yewueiee[er mHeOee&,
mee³ekeÀue mHeOee&, Jepeve G®eueCes, Yepeve Jeeove, iee³eve mHeOee& ³ee meejKes DeveskeÀ KesU ³ee YeeieeceO³es
KesUC³eele ³esleele. l³eecegUs ûeeceerCe peerJevee®ee JesieUe Deevebo ûeeceerCe He³e&ìveeceOetve IesC³eele ³eslees.
Jejerue meJe& cegÐeeJe©ve ûeeceerCe He³e&ìvee®ee keÀe³e&¬eÀce mHe<ì neslees. ûeeceerCe peerJeve JeemleJe
DevegYeJeCes ³ee GÎsMeeletve ûeeceerCe He³e&ìve ³ee ÒekeÀeje®ee r DeesUKe keÀ©ve Ieslee ³esles.
7.11 ûeeceerCe He³e&ìvee®³ee meceleesue DeeJneve (CHALLENGES ON
RURAL TOURISM
ûeeceerCe Yeeiee®³ee efJekeÀemeekeÀefjlee ûeeceerCe He³e&ìvee®eer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe Deens, ûeeceerCe
Yeeieele vewmeefie&keÀ He³ee&JejCe e®ee ef®ejbpeerJe efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer yejesyej DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es meeOeve
cnCetve ûeeceerCe He³e&ìveekeÀ[s Heenle Deens. ³ee He³e&ìve ÒekeÀejecegUs ûeeceerCe Yeeieeleerue Mesleer , He³ee&JejCe,munotes.in

Page 98

98ueeskeÀkeÀuee, HejbHeje ³eeb®es mebJeOe&ve kesÀue s peeles. ns keÀjle Demeleevee DeveskeÀ DeeJnevee bvee meeceesjs peeJes
ueeieles ,leer Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) He³ee&JejCe DeeefCe mLeeefvekeÀ mebmke=Àleer®³ee mebJeOe&vee®es DeeJneve (Challenged to
preservation environment and local cult ure):
ûeeceerCe He³e&ìvee®ee cegK³e GÎsMe ne He³ee&JejCe DeeefCe mLeeefvekeÀ mebmke=Àleer®es mebJeOe&ve keÀjCes
Deens. HeCe Òel³e#eeceO³es leMee ÒekeÀej®³ee ef¬eÀ³ee kesÀu³ee peele veener. ûeeceerCe Yeeieeleerue He³ee&JejCee®es
ÒeotHe³ee&JejCee®eer otjoMee efvecee&Ce keÀjleele. ³eeb®³ee mebJeOe&ve DeeefCe mebj#eCeemeeþer Òe³elve keÀjle veenerle.
lemes®e veJeerve meebmke=ÀeflekeÀ Dee¬eÀceCe keÀ©ve mL eeefvekeÀ mebmke=Àleerle De[LeUs efvecee&Ce keÀjleele. l³eecegUs
mLeeefvekeÀ mebmke=Àleer®³ee mebJeOe&vee®eer mecem³ee efvecee&Ce nesles.
2)peceerve JeeHeje®es keÀe³eos mebyebOeer mecem³ee (Problems related to law of land
use):
ûeeceerCe He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeeceO³es peceerveer®³ee JeeHeje meboYee&leerue keÀe³eosMeerj De[LeUs
efvecee&Ce nesleele. ûeeceerCe Yeeieeleerue DeefOeûenCe keÀjle Demeleevee peceerveer®³ee ceeuekeÀer nkeÌkeÀe®eer mecem³ee
efvecee&Ce nesles. ³ee keÀeceemeeþer peceerveer®es efJe Mesueeieles. l³eecegUs mLeeefvekeÀ MeslekeÀjer He³e&ìve efJekeÀemeemeeþer peceerve GHeueyOe keÀ©ve osle veener. l³eecegUs
peceerve keÀe³eÐee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀ©ve peceerve keÀe{ tve IesC³eemeeþer Deejef#ele peceerve keÀjC³ee®eer
keÀeces Meemevee®³ee Debleie&le kesÀueer peeleele.
3)ûeeceerCe He³e&ìve GÐeesieeme ÒeefMe#eerle ceeveJemebmeeOevee®eer keÀcelejlee (Use of eco -
friendly transportation modes ):
ûeeceerCe He³e&ìve efJeke Àemeemeeþer ÒeefMeef#ele ceeveJemebmeeOeevee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. ûeeceerCe
He³e&ìveeleerue veJeerve efJekeÀemeemeeþer ceveg<³eyeU ns mLeeefvekeÀ HeeleUerJejleer efvecee&Ce keÀjC³eele ³esle veener.
ns He³e&ìve DeefOekeÀ ueeskeÀeHe³e&ble Heesn®eJeC³eem eeþer ÒeefMeef#ele efJeYeeieeceeHe&Àle keÀe³e&¬eÀce keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. lemee ûeeceerCe Yeeieeletve Òeeflemeeoe®es ÒeceeCe keÀceer Deens. l³eecegUs ³eesi³e ceeefnleer ûeeceerCe
He³e&ìvee®eer efceUle veener l³eecegUs De[LeUs efvecee&Ce nesleele.
4)DeeefLe&keÀ mene³³ee®ee DeeefCe mebmeeOevee®eer keÀcelejlee (Limitation of
insufficient financial support and infrastructure ):
ûeeceerCe He³e&ìvee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer DeeefLe&keÀ lejlegoer®eer keÀcelejlee Yeemele Demeles. ³ee
He³e&ìveeuee DeHe sef#ele DeeefLe&keÀ meene³³e efceUle vemeu³eecegUs DeHesef#ele efJekeÀeme keÀjlee ³esle veener.
³eemeeþer MeemekeÀer³e De eefCe efveceMeemekeÀer³e mebmLeeb ®³ee ceeHe&Àle keÀece kesÀues peele veener. lemes®e
mebmeeOevee b®ee DeHesef#ele efJekeÀeme kesÀuee pee le veener. l³ee®³ee megOeejCee keÀjC³eemeeþer ³eesi³e
DebceueyepeeJeCeer kesÀueer peele veener. l³eemeeþer DeeefLe&keÀ mene³³ee®eer keÀcelejlee kesÀueer peeles.
5)He³e&ìve ef¬eÀ³esceO³es mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®ee menYeeie keÀceer Demelees (Lack of local
people involvement and participation in tourist activities ):
ûeeceerCe Yeeieeleerue mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee menYeeie keÀceer Demelees. l³eecegUs ûeeceerCe He³e&ìveeme
ce³ee&oe efvecee&Ce nesleele, ³ee Yeeieeleerue ueeskeÀ Mesleer DeeefCe J³eJemee³eeceO³ es J³emle Demeleele. l³eecegUsmunotes.in

Page 99

99nîee ueeskeÀebvee mLeeefvekeÀ He³e&ìve efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceele menYeeie IesC³ee®es ÒeceeCe keÀceer Demeles. ns ueeskeÀ
Menjer YeeieeceO³es keÀecee®³ee MeesOeele le©Ce Jeie& DeefOekeÀ mLeueebleefjle neslees l³eecegUs ³ee He ³e&ìve
efJekeÀemeeceO³es mLeeefvekeÀ ueeskeÀ menYeeie keÀceer ÒeceeCeele veeWoJele Demeleele.
6)mLeeefvekeÀ uee skeÀmebK³esleerue efvejkeÀ#ejlee ÒeceeCe DeefOekeÀ (Illitercy level of local
population ):
ûeeceerCe He³e&ìvee®ee efJekeÀemeeceO³es mLeeefve keÀ ueeskeÀeb®ee menYeeie Del³e DeuHe Demelees. keÀejCe
efvejkeÀ#ejles®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Deens. ûeeceerCe Yeeieeleerue mee#ejles®es ÒeceeCe DeuHe Deens. keÀejCe DeHesef#ele
mesJee megefJeOee®es ÒeceeCe Del³e DeuHe Deens. l³eebvee MeeUe ceneefJeÐeeue³eec eO³es efMe#eCe Iesleevee DeveskeÀ
mecem³eebvee meeceesjs peeJes ueeieles. l³eecegUs ûeeceerCe He³e&ìvee®³ee efJeosC³eeceO³es efvej#ejlee meJee&le ceesþs DeeJneve cnCetve Heeefnues peeles.
7)YeeûeeceerCe He³e&ìvee®ee efJekeÀeme keÀjle Demeleevee YeeYeeieeleerue YeemebJeeo meeOeC³eel e ce³ee&oe efvecee&Ce keÀjleele. ûeeceerCe Yeeieele yeensjerue ÒeosMeeleerue He³e&ìkeÀebvee DeHesef#ele
ceeefnleer IesC³eemeeþer mebJeeoe®eer mecem³ee YeeHe³e&ìveeme DeHesef#ele Òeeflemeeo efceUl ev e e n e r .
Jejerue meJe& cegÐeeJe©ve ûeeceerCe He³e&ìveeceO³es De[LeUs efvecee&Ce keÀjCeejs Deensle, ûeeceerCe
Yeeiee®ee efJekeÀeme keÀjeJe³ee®ee Demesue lej ûeeceerCe He³e&ìvee®es #es$e DeefOekeÀ Jee{Ces DeeJeM³ekeÀ Deens.
l³eemeeþer MeemekeÀer³e efvece MeemekeÀer³e mebmLeelcekeÀ mlejeJejleer efJekeÀeme keÀjCes iejpes®es Deens. lemes®e
ûeeceerCe Yeeieeleerue mLeeefvekeÀ peveles®ee efJekeÀeme ÒekeÀuHeekeÀ[s yeIeC³ee®ee ¢ef<ìkeÀesve yeouee yejesyej
efJekeÀemeele menYeeieer keÀ©ve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l ej®e ûeeceerCe He³e&ìveeleerue DeeJneves otj keÀjlee
³esleerue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ûeeceerCe He³e&ìvee®eer J³eeK³ee meebietve l³ee®eer JewefMe<ìîes mHe<ì keÀje.
2) Yeejleeleerue ûeeceerCe He³e&ìvee®es keÀe³e&¬eÀce mHe<ì keÀ©ve l³ee mecees jerue DeeJneves meebiee.munotes.in

Page 100

1007.12 Menjer He³e&ìve (URBAN TOURISM)
ÒemleeJevee :
Menjer He³e&ìve ner mebkeÀuHevee J³eeHekeÀ DeLee&ves peeieeflekeÀ mlejeJejleer efJekeÀefmele Je
efJekeÀmeveMeerue je<ì^eceO³es Heeefnueer peeles. ³eeceO³es Òel³eskeÀ J³ekeÌleeRvee MenjeefJeyengDee³eeceer mJe©Heele ³ee ef¬eÀ³ee kesÀueer peeles. Menje®ee He³e&ìvee meboYee&ceO³es Òeefme× efþkeÀeCee®³ee DeeefCe
SsefleneefmekeÀ Ieìvee®³ee yeeyele®³ee Menje®ee meceeJesMe kesÀuee peeles. ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens p³eeceO³es
Deeblejje<ì^er³e Je je<ì^er³e He³e&ìkeÀ Menjebvee cenÊJeHetCe& Yesìer osle Demeleele. Menjer Yeeieeleerue Fceejleer
Menje®eer j®evee vewmeefie&keÀ efþkeÀeCes ³eebvee He³e&ìkeÀ Yesì osle Demeleele. peeieeflekeÀ mlejeJejleer 50
ìkeÌkesÀ ueeskeÀ MenjekeÀ[s JeUle Deensle. l³eecegUs peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee mecepetve Ieslee ³esles. Menjer
He³e&ìve ns peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³eskeÀ[s Jeeì®eeue keÀjle Demeleele. meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ
DeeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e IeìkeÀekeÀ[s efJekeÀemeelcekeÀ Òeef¬eÀ³eskeÀ[s peele Deens. l³eeletve peeieeflekeÀ
mlejeJejleer efvecee&Ce Peeuesues leebef$ekeÀles yejesyej Meemeve ³eb$eCes®³ee mecem³es meboYee&le keÀe³e keÀjC³eele
³esles.
Menj He³e&ìvee®³ee yeeyele®³ee J³e <þer DeO³e³ eve He×leer leb$ee®ee JeeHej keÀ©ve mebMeesOeve DeefOekeÀ
ÒeceeCeele kesÀues Deens. ³ee mebMeesOeveeceO³es Menje®³ee He³e&ìve efJekeÀemeeyeeyele veJeerve ¢ef<ìkeÀesve mHe<ì
kesÀuee Deens. ³eeceO³es YeewieesefuekeÀlee, HegCe&efveefce&leer SsefleneefmekeÀ Je ejmee, Ieìvee ³ee®ee keÀe³e&#es$e ¢<ìîee
DeY³eeme keÀjC³eele Deeuee Deens. ³eemebyebOeer meeceeefpekeÀ Meem$ee®³ee ¢<ìerves meeceeefpekeÀ IeìkeÀ
peeieeflekeÀ #es$e Menje®ee HegCe& DeY³eeme keÀjC³eemeeþer ³ee He×leer®ee JeeHej keÀjC³eele ³eslees. ³eeceO³es
meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ mLeueeblejCe vewmeefie&keÀ IeìkeÀ efJekeÀemeelcekeÀ keÀe³e&¬eÀce ³eeb®ee menYeeie
³eeceO³es keÀjleele.
Menjer He³e&ìveemebyebOeer Judith Reutsche (2006) ³eebveer l³eeb®³ee Urban
Tourism : What Attracts Listors to Cit ies³ee HegmlekeÀele l³eebveer Menjer He³e&ìvee®es
ÒeeLeefcekeÀ DeeefCe og³³ece Yeeie mHe<ì kesÀues Deensle. ÒeeLeefcekeÀ YeeieeceO³es Menj He³e&ìve efJekeÀemee®eer
mLeUs, meebmke=ÀeflekeÀ megefJeOee , ÒeoMe&ve, keÀuee, efvekesÀleve, efHeÀuce efþkeÀeCe, J³e eJemeeef³ekeÀ keWÀês DeeefCe
Flej DeekeÀmeceeJesMe ³eeceO³es keÀjleele. lej ogmeN³ee Yeeiee bceO³es ogkeÀeves J³eeHeejeHesþ mene³³ekeÀlee oUCeJeU Ce
megefJeOee, Jeenve leU, efþkeÀeCee®eer ceeefnleer osCeejs vekeÀeMes, oMe&keÀlee ceeie&oMe&keÀ ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
l³eecegUs Menjer He³e&ìveekeÀ[s DeekeÀefveefce&leer keÀjleele. iegbleJeCetkeÀ Jee{ mecegoe³e megefJeOee Jee{ keÀjCes.
7.13 Menjer He³e&ìvee®eer J³eeK³ee (DEFINITION OF URBAN
TOURISM)
Menjer He³e&ìve cnCepes Menjer Yeeieele He³ee&JejCee®ee meceleesuee yejesyej DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
meeO³e keÀjC³ee me Deens. p³eeceO³es He³e&ìve J³eJemee³eeceO³es iegbleJeCetkeÀer®es DeekeÀl³ee®e yejes yej Deeveboe®e HeefjefmLeleer®ee DevegYeJe He³e&ìkeÀebvee efoueer peeles. ³eeuee J³eeHekeÀ DeLee&ves Menjer
He³e&ìve cnìues peeles.munotes.in

Page 101

1017.14 Menjer He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes (CHARACTERISTICS OF
URBAN TOURISM)
Menjer He³e&ìvee®ee efJekeÀeme DeefOekeÀ ÒeceeCeele Menje bceO³es nesT ueeieueer Deens. ³ee YeeieeceO³es
He³e&ìkeÀ DeekeÀefMenjeceO³es ³eeb®ee meceeJesMe neslees. l³eevegmeej He³e&ìkeÀ DeeHeuee DeeJe[ervegmeej Menje®eer efveJe[ keÀjle
Demelees. p³eeletve l³eeuee He³e&ìvee®ee Deevebo Je meceeOeeve Ieslee ³esF&ue. Menjer He³e&ìvee®eer Jewe fMe<ìîes
Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) Menje®eer Glmeener KesUkeÀj DeeefCe ef®ejbpeerJeer Yesì (City of visit has to be
playful, festive and sustainable ):
Menjer He³e&ìvee®eer cegK³e JewefMe<ìîes cnCetve Menje®eer Glmeener KesUe[t DeeefCe e f®ejbpeerJeer Yesì
osC³ee®es ³esles. Menje®ee efJekeÀeme keÀjleevee efvemeie& DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee cegÐeeb®ee efJe®eej kesÀuee
peelees. Menjer He³e&ìvee®³ee DeekeÀGlmeeneye jesyej ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve Heeefnues peeles.
2)mLeeefvekeÀeyejesyej Deeblejef¬eÀ³ee DeeefCe meceesjemeceesj Yesì (Encountering and
interacting with locals ):
Menjer He³e&ìveeceO³es He³e&ìkeÀ mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee mecee sjemeceesj Yesìtve ®e®ee& keÀjleele.
peeieeflekeÀ mlejeJejleer Menjer He³e&ìvee®es DeekeÀHe³e&ìkeÀ MenjemebyebOeer DemeCeejer J³eeHekeÀ ceeefnleer peeCetve IesC³eemeeþer mLeeefvekeÀe bMeer Deeblej ef¬eÀ³ee keÀjle
Demeleele. l³ee MenejefJeFl³eeefo mebyebOeer He³e&ìvee®³ee Deveg3)Menje®³ee mJele:®ee H e³e&ìve ÒeosMee®es efJekeWÀêerkeÀjCe (Decentralization of
tourist areas in the city itself ):
Menjer He³e&ìveeceO³es He³e&ìve ÒeosMee®es efJekeWÀêerkeÀjCe kesÀues peeles. Menj ns mLeueeblejCee®es keWÀê
yevele peele Demeu³eeves Menje®es efJekeWÀêerkeÀjCe D eefOekeÀ ÒeceeCeele nesles ,l³ee®es mJele:®es mJeleb$e DeefmlelJe
þsJetve Menje®ee He³e&ìve ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme keÀjC³eele ³eslees. Menje®es mJe©He mJeleb$e efJekeWÀêerle efvecee&Ce
keÀjC³eeceO³es Meemeve mLeeefvekeÀ ueeskeÀ Je He³ee&JejCeelcekeÀ Ieì keÀ keÀe³e&Meerue Demeleele l³eecegUs Menjs
mJele: efJekeWÀêerkeÀjCee®³ee ¢<ìerves He³e&ìve efJekeÀeme keÀjle Deens le.
4)Menjer He³e&ìveeceO³es DeekeÀattracting investment due to proje ction of a positive image ):
Menjer He³e&ìveeceO³es DeekeÀDemeCeejs SsefleneefmekeÀ Jeemlet, Oeeefce&keÀ cebefojs, efJeMesFl³eeoerceO ³es mekeÀejelcekeÀ iegbleJeCetkeÀer®es ef®e$e efomele Deens. Menje®ee efJekeÀeme keÀjle Demeleevee
efJeefMe<ì efJeYeeieeceO³es DeeefLe&keÀ iegbleJeCetkeÀer®es ÒeceeCe Jee{le Deens. l³eecegUs He³e&ìkeÀebvee DeHesef#ele
DemeCeejer iegbleJeCetkeÀ keWÀês menpe GHeueyOe keÀjC³eele ³esle Deensle.munotes.in

Page 102

1025)Menjele SsefleneefmekeÀ yeebOeCeerme DeeefLe&keÀ mene³³e GHeueyOe keÀ©ve osleele (Tourism
in cities provides economic utility to historic building ):
Menjer He³e&ìvee®ee cegK³e GÎsMe SsefleneefmekeÀ mLeUe®es mebJeO e&ve peleve DeeefCe efJekeÀeme keÀjCes
Deens. ³eemeeþer DeeefLe&keÀ iegbleJeCetkeÀ ÒeceeCe Jee{erme Òeeslmeenve osC³ee®es keÀece keÀjleele. Menjer He³e&ìve
efJekeÀeme keÀjle Demeleevee DeeefLe&keÀ iegbleJeCetkeÀ keÀjCes meesF&mkeÀj kesÀues Deens. l³eecegUs He³e&ìvee®ee
efJekeÀemeeyejesyej DeeefLe&keÀ ÒeeHleer HeCe kesÀueer peeles. l³eeletve Menjer He³e&ìveeceO³es DeeefLe&keÀ iegbleJeCetkeÀer®es
ÒeceeCe Jee{le Deens.
Jejerue meJe& cegÐeebJe©ve Menjer He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes mHe<ì nesleele. Menjer He³e& ìvee®ee
efJekeÀeme ne vewmeefie&keÀ, SsefleneefmekeÀ Jeejmee DeeefCe ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee¢<ìerves keÀe³e& kesÀues peeles. l³eecegUs
Menjer He³e&ìveekeÀ[s He³e&ìkeÀeb®es DeekeÀHeefjJele&ve efvecee&Ce keÀjCeejs Deens.
7.15 Menjer He³e&ìveemeceesjerue DeeJneves (CHALLENGES IN URBAN
TOURISM)
Menjer He³e&ìve ns Menje®ee vewmeefie&keÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀjC³ee®es GefÎ<ì meeO³e
keÀjC³eemeeþer keÀe³e& kesÀues peeles . Menje®ee efJekeÀeme keÀjle Demeleevee efve³eespeve ye× ³eespeveeb®eer
DebceueyepeeJeCeer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eemeeþer vescekeÀer keÀesCeleer Menjer He³e&ìvee®³ee efJekeÀemee®eer
DeeJneves Deensle leer Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleele.
1) mebmeeOevee®es DeefleefjkeÌle JeeHej DeeefCe efJeOJebMe (Overuse and deteroration
of resources ):
Menjer He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeeceO³es mLeeefvekeÀ mebmeeOevee®ee DeefleefjkeÌle Je efJeOJemebkeÀ JeeHej
kesÀuee peelees. Menje®ee efJekeÀeme keÀjle Demeleevee peceerve, nJee, HeeCeer, Jeerpe HegjJeþe ³eemeejK³ee
mebmeeOevee®ee JeeHej DeefleefjkeÌle kesÀuee peelees l³eecegUs mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³ee mebmeeOevee®ee DeefleJeeHej
keÀjleele l³eecegUs Menje®es He³ee&JejCee®ee meceleesue {emeUC³ee®eer Meke̳elee Deef OekeÀ Demeles. MenjeceO³es
efJeefJeOe ÒekeÀej®es ÒeotDee{Ules.
2)megefJeOeeb®ee DeefleefjkeÌle efJekeÀeme (Over development of facilities ):
keÀesCel³ee ner He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeemeeþer mebmeeOevee®ee JeeHej keÀjeJee ueeielees. Menjer
He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeemeeþer megefJeOee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer ³eesi³e J³eJemLeeHeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
Menje®³ee megefJeOeeb®³ee veeJeeKeeueer efJekeÀeme ke Àjle Demeleevee DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele. l³eecegUs
vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®es efJekeÀemee®³ee DeeflejskeÀer megefJeOee efvecee&Ce keÀjleevee vegkeÀmeeve nesles. l³ee®³ee
J³eJemLeeHevee®eer DeeefCe efve³eespevee®eer peyeeyeoejer IesC³eele ³ esle veener, l³eecegUs Menj He³e&ìve
efJekeÀemeemeceesj DeeJneve efvecee&Ce nesles.munotes.in

Page 103

1033)mLeeefvekeÀeb®³eemeeþer peerJevee®³ee iegCeJeÊee {emeUleele (Reduced quality of
life for local ):
Menjer He³e&ìvee®ee efJekeÀeme keÀjle Demeleevee mLeeefvekeÀeb®³eem eeþer peerJevee®³ee iegCeJeÊesJejleer
l³ee®ee HeefjCeece neslees. Menj He³e&ìve efvecee&Ce keÀjle Demeleevee mLeeefvekeÀebvee DeeHeu³ee jenl³ee Iej er,
peceerve ,Heefjmej ³eeb®³ee Heemet veDeueie kesÀues peeles. l³eebvee DeHesef#ele DemeCeeN³ee mesJee megef JeOeeb®ee
legìJe[e efvecee&Ce kesÀuee peelees. l³eeb®³ee efJekeÀemee®es meeOeveeb®ee HegjJeþe keÀceer keÀ©ve lees®e Menjer
He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeemeeþer JeeHej keÀjleele. HeefjCeeceer mLeeefvekeÀeb®³ee peerJevee®³ee iegCeJeÊes®ee opee&
{emeUlees efkebÀJe e keÀcelejlee efvecee&Ce nesC³ee®es DeeJneve cnCetve meceesj ³esles.
4)Menjer He³e&ìvee®³ee iegCeJeÊes®³ee DevegYeJee®eer keÀcelejlee (Reduced quality of
visitor experience ):
Menjer He³e&ìvee®ee efJekeÀeme ne He³e&ìkeÀe®³ee iegCeJeÊeeHetCe& DevegYeJee Jejleer efveOee&efjle neslees.
Menjer He³e&ìveeuee DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee mesJee megefJeOee Heeefnpes efleleke̳ee ÒeceeCeele GHeueyOe keÀ©ve
efou³ee peele veener. Menjer He³e&ìkeÀebvee efveJeemee®eer oUCeJeUCee®eer pesJeCee®eer DeeefCe Flej mesJee
megefJeOeeb®ee HegjJeþe DeHesef#eleÒeceeCes iegCeJeÊeeHetCe& efceUCes DeeJeM³ekeÀ Demeles, l³ee mesJee Je megefJeOee ³eeb®eer
GHeueyOelee keÀ©ve osC³ee®es efve³eespeve Menjer He³e&ìve ÒekeÀejele DeHesef#ele nesF&ue®e Demes veener. l³eecegUs
Menjer He³e&ìveeuee ³ eesi³e Òeeflemeeo Yesìsue l³eekeÀ[s He³e&ìkeÀ keÀmee DeekeÀDeeJneve mJeerkeÀejeJes ueeiesue.
5)efJekeÀeme efJe©× mebJeOe&ve (Preservation Vs Development ):
Menjer He³e&ìvee®ee efJekeÀeme keÀjleevee DeveskeÀ DeeJnebveeve e meeceejs peeJes ueeieles. efJekeÀemee®es
GefÎ<ì HetCe& keÀjle Demeleevee mebJeOe&ve keÀjCes eflelekesÀ®e DeeJeM³ekeÀ Demeles lej®e efvemeie& DeeefCe ceeveJeer
meceepee®ee meceleesue efìkeÀJelee ³eslees. les®e Menjer He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeeceO³es efveme iee&®ee meceleesue
efìkeÀJeCes Del³eble cenÊJee®es Demeles les keÀjCes DeeJeM³ekeÀ nesTve yeveles. lesJne Menj He³e&ìveemeceesj
efvemeiee&®es mebJeOe&ve Je efJekeÀeme keÀ©ve®e He³e&ìvee®es ÒekeÀuHe GYeejeJes ueeieleele. ³ee meJe& yeeyeeR®es
efve³eespeve ke ÀjC³ee®es DeeJneve mJeerkeÀejeJes ueeieles.
6)YeewieesefuekeÀ DeJekeÀmeemebyebOeer ceeHevee®eer DeefveefM®elelee (Georraphically Spatial
scale discountinuties ):
Menje®³ee He³e&ìve efJekeÀemeemeeþer YeewieesefuekeÀ DeJekeÀeMee®es ceeHeve keÀjCes DeeJeM ³ekeÀ Deens.
keÀejCe Menje®es YeewieesefuekeÀ#es$e He³e&ìveemeeþer Deejef#ele keÀjeJes ueeieles. l³eemeeþer YetceHeeve keÀjCes
iejpes®es Deens. Menjeuee He³e&ìveeuee DeHesef#ele #es$ee®eer veeWo keÀjCes keÀener keÀejCeebcegUs Meke̳e nesle veener.
l³eecegU s MenjerYeeieeleerue keÀesCeles vescekesÀ #es$e efveefM®ele kesÀues ³ee®eer mHe<ì veesbo kesÀueer peele veener.
HeefjCeeceer Menjer He³e&ìvee®es YeewieesefuekeÀ DeJekeÀeMeemebyebOeer ceeHevee®³ee DeefveefM®eles®es DeeJneve mHe<ì
efometve ³esles.
7)Menje ®eer Deefleoeì Jemleer (City Congestion ):
Menje®es DeekeÀejceeve Je ueeskeÀmebK³ee DeefOekeÀ ÒeceeCeeceO³es Jee{le Deens. l³eecegUs Menje®es
Jemleer#es$e Jee{le Deens. MenjerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle ueneve veieje®es ceesþîee JemleerceO³es ©HeeblejCe
ieefleMeerue efjl³ee nesle Deens, MenjeceO³es efMe#eCe , veeskeÀjer, Deejesi³e, jenC³ee®³ee mesJee -megefJeOee DeeefCe
DeekeÀ

Page 104

104Jemleer efvecee&Ce nesles. l³ eecegUs jespe®es mLeueeblejCeeceO³es Jee{ nesle Deens. l³eecegUs Menje®ee efJemleej
DeefOekeÀ ÒeceeCeele neslees. lesJe{s®e Menje®³ee He³e&ìve efve³eespevee®³ee mecem³ee Jee{le peelee ne Jee{lee
mLeueeblejerlee®es ÒeceeCe Menj He³e&ìvee®³ee efJekeÀemee®es DeeJneve cnCetve meceesj ³esles.
8)mejkeÀejerkeÀjCe efJe©× KeepeieerkeÀjCee®eer menYeeieerlJe (Public vs Pvt. Sector
partnership ):
Menjer He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeeceO³es mejkeÀejer DeeefCe Keepeieer mebmLee®³ee ceeO³eceeletve keÀe³e&
kesÀues peeles. l es keÀjle Demeleevee mejkeÀejer DeeefCe Keepeieer #es$ee®ee efkeÀleer menYeeie DemeeJee ³ee®³ee
efve³eespevee®es DeeJneve mJeerkeÀejeJes ueeieles. Menje®³ee He³e&ìve efJekeÀemee®eer peyeeyeoejer mejkeÀejer
#es$ee®³ee mlejeJejleer DeefOekeÀ efveOee&efjle ke sÀueer peeles HeCe meÐeefmLeleerceO³es mejkeÀejer #es$eeyejesyej
Keepeieer #es$eeMeer Yeeieeroejer DeefOekeÀ ÒeceeCeele Jee{les. l³ee®³ee osKeYeeue og©mleer mebJeOe&ve DeeefCe
efJekeÀemee®³ee keÀeceemeboYee&le ÒeMve GHeefmLele kesÀues peele Deens. ³ee keÀe ceeceO³es oHeÌlej efojbieeF&,
keÀecee®eer peyeeyeoejer ìeUeìeU, JesUsJejleer efve³eespeve vemeles, mebmeeOeveeleerue keÀcelejlee efveke=À<ì opee&
DeeefCe Ye´<ìe®eej Fl³eeoer®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Jee{le Deens. l³eecegUs Menjer He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeeyeeye le®eer
DeeJneves meceesj efometve ³esleele.
Jejerue meJe& cegÐeeJe©ve Menjer He³e&ìvee®³ee efJekeÀeme DeeJneves mHe<ì nesleele. Menjer He³e&ìvee®es
³eesi³e efve³eespeve Je efJekeÀeme keÀjCes ³ee®eer peyeeyeoejer mebyebOeerle efJeYeeieeves IesCes DeeJeM³ ekeÀ Deens. ³ee
efve³eespeveeceO³es meJe& IeìkeÀeb®ee meceeJesMe mekeÀejelcekeÀ HeeleUerJejleer keÀjeJee ueeiesue. l³ee ¢<ìerves Menjer
He³e&ìvee®ee efJekeÀeme efve³eespeveye× efjl³ee keÀjlee ³esF&ue.
7.16 Menjer He³e&ìvee®es ÒekeÀej (TYPES OF URBAN TOUR ISM)
Menjer He³e&ìvee®es J³eeHekeÀ mJe©Heele Demeu³eecegUs l³ee®³ee ÒekeÀeje®es mJe©He efJeefYeVe ÒekeÀejs
efomeles. Menje®eer j®evee keÀesCel³ee He³e&ìve ÒekeÀejevegmeej keÀjC³eele Deeueer Deens. l³eevegmeej l³ee®es
ÒekeÀej mHe<ì keÀjlee ³esleele. ³eeu ee He³e&ìkeÀe®ee Òeeflemeeo p ³eeÒ e c e e C e e l eD e m e s u el ³ e e v e g m e e jM e n j e ® e e
ÒekeÀej efometve ³eslees. Menjer He³e&ìvee®e sÒekeÀej Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.
1) MenjerkeÀjCee®es He³e&ìveJeeo (Tourism Urbanisation ):
MenjerkeÀjCee®³ee ÒekeÀejeceO³es efJeMesefveefce&leer kesÀueer peeles. Menjer YeeieeceO³es He³e&ìkeÀebvee mesJee megefJeOee jenC³ee®eer pesJeCee®eer GÊece mees³e
DemeCeeN³ee efþkeÀeCeer ³ee ÒekeÀeje®es He³e&ìve DeefOekeÀ efJek eÀefmele nesles. Menjer YeeieeceO³es ³ee meJe& megefJeOee
GHeueyOe keÀ©ve efou³ee peeleele l³ee efþkeÀeCeer ³ee He³e&ìveeme DeefOekeÀ DeekeÀ2)SsefleneefmekeÀ Menj He³e&ìve (Tourism Historic Cities ):
SsefleneefmekeÀ Menj He³e&ìve ÒekeÀej eceO³es SsefleneefmekeÀ, mJe©Hee®³ee Menje®ee meceeJesMe neslees.
ner Menjs HetjeCe Jemlet, efkeÀuues, ie[, ³eg×e®es efþkeÀeCeer meceeOeer DeeefCe ÒeeLe&vee mLeUs, efMeuHe keÀuee,
Jeemlet keÀuee, F. ÒekeÀej®³ee IeìkeÀeb®ee meceeJesMe ³eeceO³es neslees. Sse fleneefmekeÀ Menjs, DeY³eemet
He³e&ìkeÀebvee cenÊJee®³ee vecegvee cnCetve l³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee n[HHee, ceesefnpeeso [es,u e e n e s j ,
cnwmetj ³eemeejK³ee Menjeb®ee meceeJesMe keÀjlee ³eslees.munotes.in

Page 105

1053)Menj j®evee ef¬eÀ³eerle (Converted Cities ):
Menjer He³e&ìvee®³ee veJ³eeves efveefce&leer keÀjC³eele ³esles. l³eeuee ©Heebleefjle Menj Demes cnCeleele.
³ee Menje®eer efveefce&leer ner efve³eespeveye× mJe©Heele kesÀueer peeleele. l³eeHe×leer®eer j®evee keÀjC³eele ³esles.
Menjer YeeieeceO³es Deejeceoe³eer yeeiee, Heeke&À, mceejkesÀ, ceveesjbpeve keWÀês, Fl³eeoeR®eer efveefce&leer kesÀueer
peeles. p³eecegUs Menjer He³e&ìve ÒekeÀejekeÀ[s He³e&ìkeÀeb®ee Dees{e keÀmee Jee{ nesF&ue l³eemeeþer
efve³eespeveHetJe&keÀ Òe³elve kesÀues peeleele.
4)Yeeb[Jeueer Menj H e³e&ìve Je meebmke=ÀeflekeÀ Menj He³e&ìve (Capitalistic City
Tourism and Cultural City Tourism ):
Menjer He³e&ìvee®ee efJekeÀeme keÀjle Demeleevee Yeeb[Jeueer GlHeeove He×leer DeeOeeefjle Menje®eer
efveefce&leer kesÀueer peeles. p³ee MenjeceO³es DeeOegefv ekeÀ leb$e%eeve Je mesJee megefJeOeeb®ee meceeJesMe ³eeceO³es kesÀues
peeles. p³ee Menjer He³e&ìkeÀebvee DeefOekeÀ DeekeÀefJe mesJeeb®es Menjer He³e&ìve efveefce&leerceO³es cenÊJe Deens. meebmk e=ÀeflekeÀ Menje®eer efveefce&leer keÀjle Demeleevee
keÀuee Jeemlet efMeuHe keÀueeke=Àleer Jeemlet He×leer, ûeeceerCe -Menjer mebmke=Àleer oMe&ve He@ÀMeve DeeOegefvekeÀlee
³eeb®ee meceeJesMe ³eeceO³es keÀjC³eele ³eslees. Menjeleerue DeeOegefvekeÀ Je KeeCeHe eve JesMeYetpeieC³ee®³ee He×leer ³ee®es mJe©He HeenC³eeme efceUles. Goe. jesceve Menje®es mebmke=Àleer Menj He³e&ìveeme
Òeefme× Deens.
5)DeewÐeesefiekeÀ Menj He³e&ìve (Industrial City Tourism ):
DeewÐeesefiekeÀjCee®³ee Òeef¬ eÀ³esceO³es Menje®³ee He³e&ìvee®ee efJekeÀeme DeefOekeÀ ÒeceeCeele HeenC³eeme
efceUl ees. Menjer He³e&ìkeÀebvee veJeerve DeewÐeesefiekeÀ Menjebvee Yesì osTve veJeerve GlHeeove He×leer Je lesLes
³ee®es efve³eespeve keÀMeeÒekeÀejs kesÀues Deens ³ee®ee DeY³eem e Je mebMeesOeve keÀjC³eemeeþer Menjer He³e&ìvee®ee
GHe³eesie kesÀuee peelees. Menje®³ee efJekeÀemeeceO³es GlHeeove leb$e%eeve DeeefCe mesJee ³ee®ee Jee{lee JeeHej
³eecegUs DeewÐeesefiekeÀ MenjeceO³es He³e&ìvee®es DeekeÀDeyegoeYeer MenjeceO³es DeewÐeesefiekeÀ Menjeb®es He³e&ìve DeefOekeÀ ÒeceeCeele efometve ³esles.
6)cesì^es keWÀêer³e Menj He³e&ìve (Metro Centres of cities tourism ):
Menjer He³e&ìveeceO³es cesì^es keWÀefê³e Menj He³e&ìvee®es cenÊJe Jee{le Deens. DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee
Òeef¬eÀ³esle Menje®es mJe©He cesì^es keWÀefê³e yevele Deens. ³ee MenjeceO³es Yeeb[Jeueer Jemlet Je mesJeebmeeþer
iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eemeeþer Menjer He³e&ìkeÀ DeekeÀefcee@ume, yeerie ye epeej, F keÀe@ceme&, Dee³eìer Peesve Heeke&À, efJeceeveleUs, cesì^es, yeguesì ì^sve, FìveskeÀ ke@ÀHesÀ
Yeeie ³eeb®es ÒeceeCe Jee{le Deens. DeMee MenjeceO³es Jemlet Je mesJeeb®eer GHeueyOelee J³eeJemeeef³ekeÀ mJe©He ele
GHeueyOelee keÀ©ve osC³eemeeþer He³e&ìkeÀebvee DeekeÀefDeLe&J³eJemLesceO³es HeefjCeecekeÀejkeÀ yeoue HeenC³eeme efceUlees.
Jejerue meJe& cegÐee bJe©ve Menjer He³e&ìvee®es ÒekeÀej mHe<ì nesleele. l³eeleg ve Menj ns
He³ee&JejCeelcekeÀ, meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e Hee³eeYetle megefJeOeeb®es
keWÀê cnCetve Òeefme×erme ³esles, Menjer He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeeme DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee mesJee Je megefJeOee
ÒeeHle kesÀu³ee peeleele l³ee®ee HeefjCeece DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je Jee{erJejleer neslees. l³eecegUs Menjer He³e&ìve
DeefOekeÀ efJekeÀefmele nesleevee HeenC³eeme efceUles.munotes.in

Page 106

1067.17 meejebMe (SUMMARY)
He³e&ìve ner ceeveJeer meceepeeleerue cenÊJeHetCe& yeeye yeve ueer Deens. He³e&ìve ns YeewieesefuekeÀ,
meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e IeìkeÀe®³ee mebyebefOele yeeye Deens. l³eecegUs
ceeveJeer efJekeÀemeeme DeefOekeÀ mebOeer Je megefJeOee efvecee&Ce keÀjles. l³ee®ee peeie eflekeÀ DeLe&J³eJemLes®³ee
efJekeÀemeeJejleer HeefjCeece Ie[Jetve DeeCeuee peelees. l³eecegUs He³ee&³e Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjC³eele
³esles. Òel³eskeÀ MenjeceO³es He³e&ìvee®³ee megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve efou³eecegUs Meemevee®³ee cenmeguee ceO³es
Jee{ nesles. l³eemeeþer MeemekeÀer³e ,efveceMeemekeÀer³e mebmLee He³e&ìve J³eJemee³eeceO³es DeefOekeÀ keÀece keÀjleevee
efomeleele. Òel³eskeÀ Menje®³ee YeeieeceO³es efJeefMe<ì ÒekeÀej®es He³e&ìve efJekeÀefmele keÀjC³eele ³esles. ne ÒekeÀej
Jemlet Je mesJeeb®³ee DeekeÀÒekeÀejele meenmeer He³e&ìve, He³ee&JejCeer³e He³e&ìve, ûeeceerCe DeeefCe Menjer He³e&ìve ³ee®³ee mJe©HeeceO³es
He³e&ìvee®eer efJeYeeieCeer kes Àueer peeles. Òel³eskeÀ He³e&ìvee®es mJe©He ns efJeefYeVe Deens. l³eecegUs Òel³eskeÀ
He³e&ìvee®³ee ÒekeÀejeceO³es He³e&ìkeÀe®eer efveJe[ cenÊJee®eer þjles. kesÀJeU He³e&ìve mebMeesOevee meesyele
Deevebo, GlmeJe keÀjC³eele ³eslees. ³eemeeþer He³e&ìkeÀebvee JesU Je efoJeme efveJe[eJee ueeielees. l³eevegmeej
He³e&ìvee®ee nbieeceevegmeej He³e&ìve ÒekeÀeje®eer efveJe[ kesÀueer peeles. ³ee He³e&ìveeceO³es efvemeie& DeeefCe ceeveJe
³eeb®es mebyebOe Ieefve<þlee efvecee&Ce kesÀueer peeles. l³eecegUs He³ee&JejCee®es peleve mebJeOe&ve Je efJekeÀeme
keÀjC³eemeeþer efJeMesjenC³ee®eer, KeeC³eeefHeC³ee®³ee megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve þsJeu³ee peeleele. Òel³eskeÀ He³e&ìkeÀ ³ee meJe&
HeefjefmLeleer®ee Deevebo Iesle Demelees. l³eeletve He³e&ìve efJekeÀeme ÒekeÀuHee®eer GYeejCeer keÀjC³eele ³esles.
³eeletve efvemeiee&®es mebJeOe&ve Je Òeotpeelees. l³eeletve He ³ee&JejCee®es vewmeefie&keÀ mJe©He mebJeOe&ve efJekeÀeme Je peleve keÀjlee ³esle veener. lemes®e
cegUefveJeemeer mebmke=Àleer Jejleer HejkeÀer³e mebmke=Àleer®es Dee¬eÀceCe DeefOekeÀ ÒeceeCeele nesT ueeieues Deens. ner
mebmke=Àleer Dee¬eÀceCes cegU keÀuee, meeefnl³e, iee³eve, ve=l³e Jeeove Demee DeveskeÀ ÒekeÀejeJejleer Je®e&mJe
ÒemLeeefHele keÀjle Deensle. l³eecegUs l³ee®³ee mebJeOe&vee®es ÒeMve GHeefmLele kesÀues Deensle. He³e&ìve
ÒekeÀuHeecegUs ceeveJeer Jeml³eeceO³es efJemLeeHeve DeefOekeÀ ÒeceeCeele nes le Deens. l³eecegUs Hegve&Jemevee®es ÒeMve
DeOeesjsefKele þsJeues peele Deens. efJekeÀemee®eer yeepet efJemLeeHeve cnCetve meceesj ³esles. ³ee meJe& yeeyeeR®ee
efJe®eej keÀ©ve He³e&ìve keWÀêe®ee efJekeÀeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
7.18 DeY³eemee®es ÒeM ve
1.He³e&ìvee®eer J³eeK³ee meebietve l³ee®eer JewefMe<ìîes mHe<ì keÀje.
2.meenmeer He³e&ìvee®eer J³eeK³ee meebietve ÒekeÀej DeeefCe JewefMe<ìîes ³eeb®es efJeMues3.He³ee&JejCeelcekeÀ He³e&ìvee®eer J³eeK³ee meebietve l³ee®eer JewefMe<ìîes meebiee.
4.ûeeceerCe He³e&ìvee®ee DeLe& meebietve l³ee®³ee meceesjerue DeeJneves meefJemlej efuene.
5.Menjer He³e&ìvee®eer J³eeK³ee meebietve l³ee®eer JewefMe<ìîes Je ÒekeÀej meefJemlej efuene.munotes.in

Page 107

1077.19 meboYe& met®eer
1.Haralawbos M and Heald (2009) Sociology Themes and
Prespectives, New Delhi, Oxford University Press.
2.Julia Jary and David Jary (2006) Dictionary of Sociology
Collins.
3.Macionis John (2005) Sociology (10thEdition) Prentice Hall.
4.Schaeffer and Lamm (1998) Sociology (6thEdition) McGraw
Hill.
5.Gregory Ashwarth, Stephen J. Page 2011. Urban tourism
research : Recent progress and current paradoxes, Tourism
Management 32.15. www.elsevier.com
6.file:///G:/CPDFJ%20The% 20 concept% 20 of % 20
Ecotourism % 20 Evolution% 20nd…html.
7.Gtheorghe chela 2011 Ecotourism : Definition and concepts
Journal of tourism, 15
8.Manzoor Ahmad Khan, 2015, Adventure tourism in India,
International Journal of Mltidiciplinary Research and
Development Vol. 2(4) 374 -379.
9.Sreenath Padmanabhan 2018, A scope for Adventure Tourism
in India -A Review, International Journal of Pure and Applied
Mathematics Vol. 118(8) 4747 -4752.
10.Deborah Edwards, Tony Griffin, Bruce Hayllar and Brent
Ritchie : 2011, Understanding Urban Tourism Impact : An
Australian study, Sustanable Tourism Cooperative Research
Center www..crctourism.com.au.
11.Branka Blazevie, Marinela Krstinic Nizic 2015 City
organization as Urban challenge for tourism Destinations
Tourism in Southern and Eastern Europe Vol. 3, pp 19 -33
12.Ruvandra Irinapopescu, Razvan -Andrei Corbos 2010. the
Role of Urban Tourism in the strategical Development of
Brasov Area, Theoretical and Empirical Researches in Urban
Management vol. 7 (16)
13.Adventure Tourism Development Index 2011 Report
14.Bani Chatterjee, Madhumita Das 2015, Ecotourism in India A
Example of Bhitarkanika Wildlife Sancturary, Yojana, Vol. 9
pp. 42 -47.
15.Tugha Kipex 2013, Role of Ecotourism in sustainable
Development http://dx.doi.org110.5772155749 .
16.Humairu Irshad 2010 Rural To urism -An overview,
Government of Alberta. Agriculture and Rural Development
17.Global Report on Adventure Tourism 2014. World Tourism
Organization (UNWTO) Spain, www.unwto.org .
18.Dulam Bhavyasree. Prof. Chandrakanth N. 2017. A Survey on
Urban Tourism Develop ment and its characteristics,
International Journal of Advance Research Ideas and
Innovations Technology Vol. 3 www.igariit.com .
munotes.in

Page 108

1088De
He³ee&JejCe peeie=leer®es cenlJe
(IMPORTANCE OF ECOLOGICAL
CONSCIOUSNESS)
IeìkeÀ j®evee :
8.0 GefÎ<ìîes
8.1 He´mleeJevee
8.2 He³ee&JejCee®ee DeLe&
8.3 He³ee&JejCee®³ee J³eeK³ee
8.4 mecekeÀeueerve meceepeeleerue He³ee&JejCe mebyebOeer ceeefnleer
8.5 mecekeÀeueerve He³ee&JejCemebyebOeer mecem³ee
8.6 He³ee&JejCee®eer DeJeveefle Nneme
8.7 He³ee&JejCe DeeefCe MeeMJele efJekeÀeme
8.8 He³ee&JejCe peeie=leer®es cenlJe
8.9 meejebMe
16. 10 DeY³eemee®es He´Mve
16. 11 meboYe& met ®eer
8.0GefÎ<ìîes
1.He³ee&JejCee®e eDeLe& mecepetve Ieslee ³esF&ue
2.He³ee&JejCee®³ eeIeìkeÀeb®eer DeesUKe nesF&ue
3.efJeefJeOe le%eebveer efouesu³ee He³ee&JejCee®³ee J³eeK³ee DeY³eemelee ³esleerue
4.He³ee&JejCe Ieìk eÀe mebyebOeer mHe<ìlee nesF&ue
5.ceeveJeer peerJeve DeeefCe mebyebOeer®eer ceeefn leer efceUJeC³eeme ceole nesF&ue
8.1He´mleeJevee
He³ee&JejCe efn mebkeÀuHevee mLeue DeeefCe keÀeue meeHes#e Demeles. He³ee&JejCe cnCepes meYeesJeleeueerue
efvemeie& efkebÀJee Deepetyeepet®eer HeefjefmLeleer ³eeb®ee DeY³eeme nes³e. He³ee&JejCeele mepeer Je Je efvepeeaJe IeìkeÀeb®ee
meceeJesMe Demelees. DeMee He´keÀej®³ee IeìkeÀeb®³eele melele Deebleefke´À³ee Ie[le Demeleele. pewefJekeÀ cnCepesmunotes.in

Page 109

109mepeerJe Deble&YeeJe nesle Demelees. lej DepewefJekeÀ cnCepes efveefpe&Je IeìkeÀele, nJee HeeCeer, peceerve,
meg³e&He´keÀeMe, Deeo&´lee, leeHeceeve DeeefCe Keefvepe mebHeÊeer ³eeb®ee Deeble&YeeJe nesle Demelees. Demes meJe& IeìkeÀ
vesnceer SkeÀogmeN³eeJej He´YeeJe efvecee&Ce keÀjle Demeleele ³ee efke´À³e s-He´efkeÀ³esceOetve He³ee&JejCe efvecee&Ce nesle
Demeles.
Deepe®³ee mepeerJeebvee DeeJeM³ekeÀ Demeuesuee He´cegKe IeìkeÀ cnCepes Dee@efkeÌmepeve Demelees .
He=LJeer®³ee JeeleJejCeeleerue He´eCeJee³et®³ee Jee{l³ee He´ceeCeebcegUs mepeerJeeb®eer efveefce&leer Peeueer. keÀener mepeerJe
meewjGpee&, HeeCeer -DeeefCe keÀ eye&ve [e³e -Dee@keÌmeeF&[ ³eeb®³ee ceoleerves mJeleë®es Devve mJeleë le³eej
keÀjleele. lej keÀener mepeerJe JevemHeleer®³ee Dee³el³ee DevveeJej peiet ueeieues. ³eecegUs mepeerJeeb®³ee pe[Ce
Ie[Ce peìer ue mJe©Hee®es peerJe veefvecee&Ce Peeues.
He=LJeer ®³ee He=<þ eJej mepeerJeeb®eer Glke´Àebleer Peeueer ³eeletve He´eCeer efvecee&Ce Peeues. ³eeceO³es
ceeveJeeb®eer Glke´Àebleer Peeueer. ceeveJeebveer DeeHeu³ee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer efvemeiee&Jej DeeOeejer DeeHeueer
mebmke=Àleer efvecee&Ce kesÀueer. cnCetve Flej He´eC³eeb®³ee leguevesle ceeveJe ne meJee&le JesieUe Deens. keÀejCe
ceeveJeekeÀ[s yegefOoceÊee, keÀuHeveeMekeÌleer, mcejCeMekeÌleer, DeekeÀueveMekeÌleer, efJe®eejMekeÌleer Demeu³eecegUs
efvemeiee&le efvecee&Ce nesCeeN³ee efJeefJeOe HeefjefmL eleerle mecee³eespeve keÀjC³ee®eer #ecelee DeefOekeÀ Deens. Hejblet
ceeveJeeves efvemeiee&Meer pegUles efceUles IesC³eeHes#ee efvemeiee&Jej leeyee efceUJetve l³eebvee DeefleefjkeÌle JeeHej keÀ©
ueeieuee Deens. efJeefJeOe He´keÀej®es ³ eeb$eerkeÀ l eeb$eerkeÀ MeesOe efvecee&Ce keÀ©ve efvemeiee&®ee DeefleefjkeÌle GHeYeesie
Iesleuee peele Deens. Mesleer®ee efJekeÀeme keÀ©ve ,YeìkebÀleer Leebyetve Jemleer efvecee&Ce kesÀueer. DevveOeev³e
GlHeeoveemeeþer Mesleer yejesyej HeMegHe#eer Heeueve mebmke=Àleer efJekeÀme erle kesÀueer. efvemeiee&®ee IeìkeÀ DemeCeeje
ceeveJe efvemeiee&Jej ceele keÀ©ve DeefleefjkeÌle GHeYeesie IesJet ueeieuee. efJekeÀemee®³ee veeJee Keeueer efvemeiee&uee
efJe¢He keÀ© ueeieuee Deens. ceeveJeeveer peceerve, mecegê, veoer, pebieue Jeiewjs Ieìke Àele yeoue keÀ© ueeieuee
Deens. ³eecegUs efvemeie& ®eke´Àeble yeoue Ie[le Deensle. ³eecegUs ve wmeefie&keÀ JeeleeJejCeele melele yeoue Ie[tve
³esle Deensle. ceeveJeeveer vewefme&keÀ pewefJekeÀ efJeefJeOeleeuee J³eJemee³eefkeÀ mJe©He efoues Deens. Mesleerme eþer veefJeve
³eb$e leb$ee®ee GHe³eesie keÀ©ve peefceve veeefHekeÀ yeveJeueer peele Deens. DeewÐeesefiekeÀ ke´Àebleer Ie[Jetve veefJeve
leb$e%eeve efJekeÀeme keÀ©ve ueeskeÀmebK³esle Jee{ nesle Deens. Jee{l³ee ueeskeÀmebK³es®³ee iejpee HetCe&
keÀjC³eemeeþ er He´ieleMeerue GÐeesie efvecee&Ce kesÀues peele Deens. p³eecegUs ueeskeÀeb®³ee iejpee HetCe& keÀjC³ee®ee
He´³elve kesÀuee peele Deens. DeewÐeesefiekeÀjCeecegUs vewmeefie&keÀ meeOemebHeÊeer®ee JeeHej He´®eb[ He´ceeCeele Jeee{uee
Deens. MenjerkeÀjCe efvec ee&Ce kesÀues peele Deens. ceeveJeer jenCeerceeve Gb®eeJeues, SsMJe³e&mebHevve peerJeveekeÀ[s
meceepe peele Deens. efvemeiee&leerue cegueYetle mebHeoe. ce=oe, HeeCeer, nJee, JevemHeleer, Keefvepe sF l ³ e e o e r
DeeflejskeÀer JeeHej kesÀuee peele Deens.
8.2He³ee&JejCee®ee DeLe&
He³ee&JejCe ner mebkeÀuHevee yentJ³eeHekeÀ, meJe&meceeJesMe Demeu³eeves efkeÌue<ìner Deens. meeceev³eHeCes
DeeHeu³eeuee Demes cnCelee ³esF&ue keÀer mepeerJeeb®eer efveefce&leer, Jee{ Je efvepeeaJe IeìkeÀeb®eer iejpe Demeles. ³ee
meJe& IeìkeÀeb®³ee SkeÀef$ele efmLeleerue He³ee&JejCe Demes cnCeleele. meYeesJeleeue®eer HeefjefmLeleer DeveskeÀ
IeìkeÀebHeemetve yeveuesueer Demeles Je ns meJe& IeìkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀuee Demelee DeeHeu³ee Demes ue#eele ³esles
ns IeìkeÀ oesve vewmeefie&keÀ Demeleele lej keÀener ceeveJe efveefce&le Demeleele. ³ee IeìkeÀeb®ee HejmHejebMeer
mebyebOe ³eslees Je l³eeletve®e SkeÀef$ele efmLeleer efvecee&Ce nesGÀve He³ee&Jej le³eej nesles He³ee&JejCe ns mLeU Jemunotes.in

Page 110

110keÀeUeHe´ceeCes yeouele peeles Je cnCetve®e He³ee&Jej Ceer³e efmLeleer ³eeuee mLeU -keÀeuemeeHes#e Demes cnìues
peeles. GoenjCeeLe&, mecetêefkeÀveeN³eeJe jerue Je efnceeue³eeleerue He³ee&Jej jCeer³e efmLeleerle HeÀej ceesþe HeÀjkeÀ
efometve ³eslees efkebÀJee efnce³etieele pesJne He=LJeerJej®³ee leeHeceeveele Ie ì Peeueer lesJne l³ee efþkeÀeCeer Demeuesues
He´eCeer, JevemHeleer, JeeleeJejCe JesieUs nesles Je yeN³ee®e He´ceeCeele ³ee keÀceer leeHeceeveecetUs
[e@³eveesmee sjmeejK³ee mepeerJeeb®eer veeMe Peeuesuee Dee{Ulees. Deefve efM®ele leeHeceeveele efìketÀve jenl eerue
Demes®e mepeerJe efMeuuekeÀ jeefnues, l³eeveblej leeHeceeveele Jee{ Peeueer Je ³eele efnce³etieeleerue mepeerJeeb®ee
veeMe nesTve pes mepeerJe GefYevveefYevve He´os Meeble efYevveefYevve He´keÀej®es He³ee&JejCe Dee{Utve ³esles. He³ee&JejCe peerJemeeHes#e Demeles
keÀejCe SkeÀe He³ee&JejCeeleerue mepeerJeebvee otmeN³ee He³ee&JejCeele HeesHeeC³eeyeensj keÀe{uesuee ceemee le[HeÀ[tv e cejlees, lej Flej mLeue®ej He´eCeer He´eC³eeleerue keÀceer He´ceeCeele
Demeuesu³ee Je MJemeveeme efve©He³eesieer Demeuesu³ee efJeêeJ³e He´eCeJee³etcetUs ce=l³et HeeJeleele. Lees[ke̳eele
He´l³eskeÀ He³ee&JejCee®ee mJeleë®ee Demee SkeÀ meceleesue Demelees . meJe& efþkeÀeCeer Demeuesu³ee He³ee&JejCee®ee
SkeÀef$ele Demee He=LJeerJejerue He³ee&JejCee®ee DeefJe®eejer Je DeefJeJeskeÀer JeeHej keÀ©ve ne vewmeefie&keÀ meceleesue
efyeIe[Jeuee Deens. Deepe ceeveJee®³ee®e veJns lej meJe& He=LJeer®³ee®e DeefmlelJee®ee He´Mve GYee jeefnuee
Deens. cnCetve®e He³ee&JejCee®ee meKeesue DeY³eeme keÀ©ve ne meceleesue Hetvne He´mLeeefHele keÀjC³ee®eer iejpe
efvecee&Ce Peeueer Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) He³ee&JejCee®ee DeLe& meebiee.
8.3He³ee&JejCee®³ ee J³eeK³ee ë -
1) yevee&[ veesyesue ³eeb®³ee celes ’He³ee&JejCe cnCepes ef JeefJeOe HeefjefmLeleer mebmLee He´Ceeueer® ³eeH e j m H e j
mebyebOeeleerue meblegueveceguekeÀ, mJe©Hee®es DeO³e³eve“.
2) pee@ve uee@keÀ ³eeb®³ee celes ’He³ee&JejCeMeem$e cnCepes He=L JeerJejerue He³ee&JejCee®es DeekeÀueve, ceeveJeer
peerJeveeJej He³ee&JejCee®ee DemeCeeje He´YeeJe ³eeb®³ee DeY³eemeeHe´ceeCes He³ee&JejCee®³ee meboYee&le
ceeveJepeeleeruee p³ee mecem³eebvee leeW[ o³eeJes ueeieles l³ee mecem³eeb®ee efJe®eej keÀ©ve GHee³eeb® ee MeesOe
IesCeejs Meem$e nes³e“.
3) Hegj[esme DeeefCe De@[meve ³eeb®³ee celes, ’He³ee&JejCe Meem$e cnCepes mepeerJeebJej nesCeeje HeefjCeece
HeefjefmLeleer Je efmLeleer®es efJeMuesnes³e. lemes®e He³ee&JejCee®es J³eJemLeeHeve Je DeY³eemeekeÀefjlee efJeefJeOe %eeveMeeKeeb®³ee %eevee®ee
GHe³eesie keÀjCes cnCepes He³ee&JejCe Meem$e nes³e“.munotes.in

Page 111

1114) ce@keÀvee@Ieìve DeeefCe JeguHeÀ ³eeb®³ee celes, ’mepeerJeeb®³ee peerefJele jenCes, l³eeb® eer Jee{, efJekeÀeme
DeeefCe Hegve©lHeeove ³eeJej He´eke=ÀeflekeÀ Je mepeerJe IeìkeÀeb®³ee nesCeeN³ee meb³egkeÌle HeefjCeeceeme
He³ee&JejCeMeem$e Demes cnCeleele. “
5) He´e. mepexjeJe Sve. yeesje[s ³eeb®³ee celes ,’He³ee&JejCe cnCepes efvemeie& efveefce&le meefpeJe -efveefpe&Je
ceeveJe, HeMet -He#eer, JevemHeleer, peerJepeblet, veoer [eWiej mecegê, nJee DeekeÀeMe, ®ebê meg³e& Jeiewjs
meJe& IeìkeÀ nes³e. ³ee meJe& IeìkeÀeb®³ee mekeÀejlcekeÀ DeeefCe vekeÀejelcekeÀ yeoueeb ®ee DeeefCe
HeefjCecee®ee Jew %eeefvekeÀ keÀmeesìer He´ceeCes nesCeeje DeY³eeme cnCepes He³ee&JejCe Meem$e nes³e. “
6) yekegÀue ³eeb®³ee celes, ’mepeerJe Je l³eeb®³ee meYeesJeleeue®es He³ee&JejCe ³eeb®³ee menmebyebOee®es Meem$e
cnCepes He³ee&JejCeMeem$e nes³e. “
7) Hesì^eFìme ³eeb®³ee celes ,’HeefjefmLeeflele pes IeìkeÀ mepeerJe me=<ìer®³ee efnleebJej efve³eb$eCe þssJetve
He´meeje®es efJeHegueles®es, efveefce&leer®es Je Glke´Àebleer®es efve³eceve keÀjleele DeMee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme cnCepes
He³ee&JejCeMeem$e nes³e“.
8) ’He³ee&JejCeeleerue m eeOevemebHeoeb®ee mebJeOe&ve, J³eeJemLeeHeve efve³eespeve, efJeMues[esU³eemeceesj þsJetve kesÀuesuee Meem$eer³e DeY³eeme cnCepes He³ee&JejCe Meem$e nes³e“.
9) ’ceeveJeer DemleerlJe DeeefCe mepeerJeeb®³ee me=<ìerJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®es Meem$eer³e
HeOoleer®ee DeY³eeme cnCepes He³ee&JejCeMeem$e nes³e“.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) He³ee&JejCee®eer J³eeK³ee Ðee.
8.4mecekeÀeueerve meceepeeleerue He³ee&JejCe mebyebOeer ceeefnleer
p³eeJe sUer SKeeo³ee efJeefMe<ì He´keÀej®ee He´eCeer keÀe³ece®ee®e ve<ì neslees. cnCepes®e l³ee
peeleerleerue SkeÀner He´eCeer efMeuuekeÀ jenle veener, l³eeme He´peeleeR®ee meJe&veeMe Demes cnCeleele. Goe.
[e³evee@mee@j. vewmeefie&keÀ keÀejCes lemes®e ceeveJeer Jele&CetkeÀercetUsner He´peeleer®ee meJe&veeMe nesle Deens.
He³ee&JejCee®eer DeJeveleer keÀjC³eeme ne IeìkeÀner peyeeyeoej Demelees.
ueeskeÀmebK³ee Je %eevee®³ee keÀ#ee peMee Jee{t ueeieu³ee lemeleMeer He³ee&JejCeeleerue He´peeleer®ee
meJe&veeMe nesT ue eieuee. He´eC³eeb®eer efveJeeme#es$es cetK³eleë otie&ce He´osMeele Je efJeMesDemeleele HeCe ceeveJee®³ee efveJ ee&CeerkeÀjCe efke´À³escetUs ner efþkeÀeCes ve<ì nesT ueeieueer Je He´eC³eeb®eer
metjef#elelee veenermeer Peeueer. l³eecetUs nUt nUt efJeefMe<ì He´eC³eeb®eer mebK³ee Jesieeves keÀceer nesT ueeieueermunotes.in

Page 112

112Deens. efMekeÀej, J³eeHeej Je keÀjceCetkeÀ ³ee keÀejCeebmeeþer efkeÀl³eskeÀ He´eC³eeb®ee yeUer iesuee ³ee®ee efJe®eej®e ve
kesÀuesuee yeje.
DeeOetefvekeÀerkeÀjCe Je G®®e jenCeerceeveey ejesyej J³eeHeej keÀjC³eemeeþer meHe&, yes[tkeÀ, nÊeer,
JeeIe, efmebn ³eeb®eer Deefveye¥Oe nl³ee nesle Deens. [e³evee@mee@j Je cee³euees[e@ve ³ee He´eC³ee®³ee DeefleHe´e®eerve
keÀeUeleu³ee peeleer efnceeJejCeebveer ve<ì kesÀu³ee He=LJeer®³ee yeouel³ee iet© lJeekeÀ#es$ee®ee HeefjCeecener ³ee He´eC³eebJej Peeu³ee®ee efmeOoeble ceeb[C³eele Deeuee. iesu³ee 500 JeHe´eC³eeb®³ee peeleer He=LJeerJe©ve veeMe HeeJeu³ee. ³etjesHeeleerue [es[es He#eer F. me. 1680 ®³ee metceejem e
HetCe&leë ve<ì Peeuee.
ceeveJeeves efvemeiee&le {JeUe{JeU kesÀu³eeves veeceMesefJepeve' ns SkeÀ He´cetKe GoenjCe Deens. pebieuee®es He´ceeCe keÀceer Peeu³eeves memleve He´eC³eeb®³ee 21
He#³ee®³ee 12 Je mejHeìCeeN³ee He´eC³ee®³ee 6 He´peeleeR®ee meJe&veeMe Peeu³eeme Het{erue cenlJee®es OeeskesÀ
He³ee&JejCeeJej nesleerue.
ceeveJeeme OeeskesÀ ë Deejesi³e, Devve DeeefCe efveJeeje, keÀjceCetkeÀ, mebHeÊeer Je meeceeefpekeÀ SkeÀlee F.
JeeleeJejCeer³e DeeefCe He eC³ee®³ee ®eke´Àele OeeskesÀ ë nJeeceve yeoue, meeieje®³ee HeeleUerle Jee{,
JeeleeJejCeer³e He´otpeceerve Je ce=osme OeeskesÀ ë ce=os®eer Peerpe He´peeleeR®eer efJeefJeOelee Je He´eC³ee®eer efHeUJeCetkeÀ F.
meeiejeme OeeskesÀ ë ceeleer®eer Peerpe, JemeleermLeeveeb®eer neveer F. He´peeleer®ee meJe&veeMe LeebyeJelee ³esF&ue
keÀe? He´peeleeR®³ee meJe&Oeveemeeþer Het{erue GHee³e ³eespevee keÀjlee ³esF&ue.
otefce&U JevemHeleer, He´eCeer, He´peeleer®es efJeveeMeeHeemetve j#eCe.
JevemHeleer, He´eCeer F. ®³ ee DevetJebMekeÀer³e pevetkeÀeb®eer peesHeemevee keÀjCes.
Jeveeb®ee efJeveeMe LeebyeefJeCes.
He³ee&JejCe meceleesue jeKeCes.
jesiepebletveeMekesÀ Je Flej jmee³eveeb®ee JeeHej ce³ee&efole keÀjCes.
mebj#eCeemeeþer DeeLeeakeÀ ceole Je He´ueesYeves HetjefJeCes .
He´efMe#eCe Je leebef$ekeÀ #ecelee GYeer keÀjCes.
pevepeeie=leer keÀjCes.
8.5mecekeÀeueerve He³ee&JejCe mebyebOeer mecem³ee :
JemleermLeeveeb®eer DeOeesieleer DeeefCe l³eeb®es ueneve YeeieebceO³es efJeYeepeve nesCes ns veweflekeÀ
efJeefJeOeles®³ee Nn emee®es meJee&le cetK³e keÀejCe Deens. Gceesþîee He´ceeCeebJej He´peeleeR®ee meJe&veeMe nesle Deens.
meJe& He´peeleer®ee efJeefMe<ì He´keÀej®es Devve DeeefCe JemeeflemLeeve DeeJeM³ekeÀ Demeles. ¿ee iejpee
pej leerJe´ Demeleerue DeeefCe JemeeflemLeeve mLeeveer³e Demesue lej DeMee He´peeleeR®es efvecet&ueve nesC³ee®eermunotes.in

Page 113

113Meke̳elee DeefOekeÀ Demeles. JemeeflemLeeveeb®es efJeYeepeve YetefceJeeHej yeoueebcetUs DeveskeÀoe Meslepeceerveermeeþer,
HeeUerJe He´eC³eeb meeþer, jml³eebmeeþer Jemeenleermeeþer efkebÀJee keÀejKeeves keÀe{C³eemeeþer nesle Demeles
YeefJe<³eele DeMee®e He´peeleer DeefmlelJeele jenleerue. p³ee DeMee efJeYeepeleer JemeleermLeeve leie Oe©
MekeÀleerue efkebÀJee Deefle metjef#eleles®³ee peeiesle pee sHeemeu³ee peeleerue.
GpewefJekeÀ efJeefJeOelee ³esLes DeefmlelJeele Deens. meJnxvetmeej efkebÀJee He´l³e#e DeY³eemeeves Demes efometve Deeues
Deens ke Àer ner pebieues PeHeeì³eeves keÀceer nesle Deensle.
mepeerJeeb®³ee JemeeflemLeeveeb®ee Nneme Het{erue leerve He´keÀej neslees.
De) JemeeflemLeeveeb®ee efJeveeMe (Destruction) :
efJeefJeOe keÀejCeebmeeþer pebieuelees[, Je=#elees[ kesÀueer peeles. peceerv eD e e s u e e r l e eK e e u e e r
DeeCeC³eemeeþer, keÀeveue keÀe{C³eemeeþer efkebÀJee ieJeleeU ketÀjCes keÀjC³eemeeþer He´l³e#e®e Jemle ermLeeves ve<ì
kesÀueer peeleele.
ye) JemeeflemLeeveeb®es ueneve YeeieebceO³es efJeYeepeve (Eragmentation) :
ceeveJeer efJekeÀemee meeþer Goe. veeiejer #es$eele Jee{, Meslepeceerveermeeþer, jmles pees[C³eemeeþer
He´peeleer®eer JemeeflemLeebves mebHetCe& ve<ì ve keÀjlee ueneve -ueneve Yeeie l³ee®³eemeeþer jeKetve þsJeleele
Hejblet SJe{îee ueneve efJeYeeieele les metjef#ele jent MekeÀ le veenerle efkebÀJee Devvener MeesOet MekeÀle veenerle.
keÀ) JemeeflemLeeveeb®eer DeJeveleer (Gegradation) :
He´otkeÀesCee®ee menJeeme ueeYele veen er DeeefCe Jev³epeerJevee®eer DeJeveleer efkebÀJee Nneme neslees. JemeeflemLeevee®³ee
Nnemee®eer keÀejCes Het{erue He´ceeCes Deensle.
1) Mesleer ë -
JemeeflemLeevee®³ee efJeveeMee®es meJee&le cenlJee®es keÀejCe cnCepes Mesleer ns nes³e.
ueeskeÀmebK³eeJee{ ercetUs Deepener DeveskeÀ ueeskeÀeb®ee GojefveJee&n MesleerJej DeJeuebyetve Deens.
2) Yetceer efJekeÀeme ë -
Yetceer efkebÀJee Meslepeceerve efJekeÀeme cnCepes ie=nefJekeÀemeemeeþer veJeerve efJekeÀmeerle keÀjCes, jmles,
keÀe³ee&ue³es, cee@ume Heeefke¥À ieDeeefCe DeewÐeesefiekeÀ keÀejCeebmeeþer Yetceer efkebÀJee peceerveer®ee efJekeÀeme kesÀuee peelees
Je l³eeletve JemeleermLeeves ve<ì nesleele.
3) HeeCeer efJekeÀeme ë -
ceesþceeþeueer OejCes yeebOeC³eemeeeþer, DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeemeeþer HeeCeerHetjJe þe keÀjC³eemeeþer
DeeefCe Flej DeveskeÀ keÀejCeemeeþer JemeeflemLeeves ve<ì keÀ©ve HeeCeer efJekeÀeme kesÀuee peelees.
4) He´otpeieeuee meJee&le ceesþe OeeskeÀe He´otceesþîee He´c eeCeeJej Heesn®e leDeens Je l³eecegUs DeveskeÀ He´peeleer mebHetCe& veeceMes

Page 114

1145) peeieeflekeÀ ë -
He´peeleeR®³ee efJeveeMeeme peeieeflekeÀ GGoe. mecetêeMespeejeruee He´eCeer HeeC³eeKeeueer efveJeeN³ee®eer peeiee MeesOeleele. Hejblet HeeC³ee®³ee HeeleUerle
Jee{ Peeu³eeves efveJeememLeeves ve<ì nesleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) mepeerJeeb®³ee JemleermLeeves Nnemee®es ÒekeÀej
8.6 He³ee&JejCee®eer DeJeveleer / Nneme (DEGRADATION OF
ENVIRONMENT)
He³ee&JejCe DeJeveleer efkebÀJee Nneme cnCepes ceeveJeer efke´À³eebcetUs pewefJekeÀ He´efke´À³eebvee He³ee&JejCee®³ee
He´eke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleerle efvecee&Ce kesÀuesuee efyeIee[ nes³e. DeewÐeesefiekeÀ ke´Àebleer, DeeOetefvekeÀ He´ieleer,
veeiejerkeÀjCe, Meem$eer³e mebMeesOeveele Jee{, ueeskeÀmebK³esleerue He´®eb[ Jee{ lemes®e efJekeÀeme Je leb$eeeveeleerue
peerJe IesCeer mHeOee& F. efJeefJeOe IeìkeÀ He³ee&JejCee®³ee DeJeveerleeruee keÀejCeerYetle Deensle.
He³ee&JejCeeleerue pewefJekeÀ IeìveebHewkeÀer ceeveJe ne SkeÀcesJe yegOoerceeve IeìkeÀ Deens. lees®e
He³ee&JejCeele Decetueeie´ yeoue Ie[Jetve DeeCet MekeÀlees. He³ee&JejCee®eer DeJeveleer cnCepes vewmeefie&keÀ meeOeve -
meeceie´er®ee yesmetceej JeeHej Goe. nJe e, HeeCeer DeeefCe ce=oe ³eeb®³ee DeleerJeeHejeves HeefjmebmLee Je JeveHe´eCeer
³eeb®ee ceesþîee He´ceeCeeJej efJeveeMe Peeu³eeves He³ee&JejCee®eer nesCeejer neveer nes³e. p³eeJesUer He³ee&JejCe keÀceer
cenlJee®es nesles efkebÀJee efvekeÀeceer þjles l³eeJe sUer He³ee&JejCe keÀceer cenlJee®eer DeJeveleer nesle Deens Demes
mecepeue s peeles. p³eeJesUer He´eC³eeb®eer jenC³ee®eer efþkeÀeCes®e ve<ì kesÀueer peeleele, pewefJekeÀ JewefJeO³e ve<ì
kesÀues peeles efkebÀJee vewmeefie&keÀ meeOeve meecegie´er®ee ceesþîee He´ceeCeeJej DeJewOe JeeHej kesÀuee peelees. l³eeJesUer
He³ee&JejCee®ee Nneme efkebÀJee DeJeveleer nesle Demeles.
He³ee&JejCeeb®eer DeJeveleer ner vewmeefie&keÀ efkebÀJee ceeveJeecegUs nesle Demeles. keÀOeer -keÀOeer ceeveJeer
efke´À³ee Fleke̳ee He´®e b[ He´ceeCeele DeeefCe efJemle=le He´ceeCeele Demeleele keÀer l³eecegUs He³ee&JejCee®ee Nneme
peeieeflekeÀ HeeleUerJe jI e [ t v e³ e s l e e s .³ e e l eH e ´ e c e t K ³eeves DeesPeesve Jee³et®ee #e³e, Gpee& m$eesleeb®ee Nneme
JeeleeJejCeele nefjleie´n HeefjCeeceele nesCeeje r Jee{, JeeUJebìerkeÀjCe, DeCetmHeÀesìecetUs nesCeeje mebnej
Fl³eeoer peeieeflekeÀ HeeleefUJejerue Ieìveeb®ee GuuesKe keÀjlee ³esFue.
He³ee&JejCe / Nneme DeJeveleer®eer keÀejCes (Causes of Environment)
He³ee&JejCe DeJeveleer®eer keÀejCes Het{erueHe´ceeCes Deensle.
1) DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe (Industrialisation)
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecegUs keÀejKeev³eeb®es He´ceeCe Jee{ues. keÀejKeev³eeletve yeensj He[Ceejer
jmee³eves, IeelekeÀ êJ³es Je efJeefJeOe He´keÀej®es Jee³et nJes®eer opee& Ieme©ve l³eeb®³ee HeefjC eece l³eemunotes.in

Page 115

115Heefjmejeleerue ueeskeÀebJej nesle Deens. DeecueHepe&v³eecetUs JevemHeleerJej HeefjCeece neslees lemes®e veo³eeb®es
HeeCeerner He´otDeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecetUs vewmeefie&keÀ meeOevemeeceie´erner keÀceer nesle Deens. l³eecetUsn er He´otJee{ nesle Deens Yeejleeleerue ceesþîee MenjeceO³es He´otpeemle He´otef2) ueeskeÀmebK³es®ee efJemHeÀesì (Population Expolos ion)
efJemeeJ³ee MeleekeÀele peiee®³ee DeveskeÀ Yeeieele ueeskeÀmebK³es®ee efJemHeÀesì Peeuesuee Dee{Ulees.
ceesþîee He´ceeCeeJejerue ueeskeÀmebK³es®ee efHemHeÀesì He³ee&JejCee®³ee DeJeveleerme keÀejCeerYetle þjlees.
ueeskeÀmebK³esleerue He´l³eskeÀpeCe De eHeues DeefmlelJe efìkeÀefJeC³eemeeþer He³ee&JejCee®ee DeeOeej Ieslees. Goe.
HeejbHeeefjkeÀ HeOoleerceO³es Devve efMepeefJeC³eemeeþer ueekeÀ[s peeUle Demele. ³eecegUs ceesþîee He´ceeCeeJej
peceerve ueeieJe[erKeeueer DeeCeueer peeles. peveeJejeb®eer peesHee mevee keÀjC³eemeeþer Deefle ®ejeF&®ee JeeHej
neslees. l³eecegUs JeeleeJejCeeleerue Ieìveeb®³ee cetkeÌle He´efke´À³escetUs peefceveer®eer OetHe nesJetve peceerve veeefHekeÀ
yeveles. ceesþ³ee He´ceeCeeJejerue ueeskeÀmebK³ee Heesìe -HeeC³eemeeþer MenjekeÀ[s O eeJe Iesles. cnCepes®e
MenjerkeÀjCeele Jee{ nesles, DeeefoJeemeer Yeeieeleerue ueeskeÀ efMekeÀej keÀ©ve Je pebieuelees[ keÀ©ve
GojefveJee&n keÀjleele. l³eecegUs Jev³eHe´eCeer Je JevemHeleer®ee veeMe neslees. He³ee&³eeves Jee{lees ueeskeÀmebK³ee
He³ee&JejCe e®³ee Nnemeeme keÀejCeerYetle þjles.
Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escetUs peefceveerJej Je meeiejer meeOevemeeceie´er Jej ceesþ³ee He´keÀceeCeeJej leeCe
He[lees. l³eecegUs Yeejleeleerue ojceevemeer peefceveer®es He´ceeCe keÀceer -keÀceer nele ®eeueues Deens l³eeu ee
ueeskeÀmebK³es®ee efJemHeÀesì ns®e keÀejCe Deens.
3) ³eebef$ekeÀer Mesleer (Farm Mechanization)
³eb$ee®³ee meene³³eeves (Goe. ì@keÌìj) Mesleer kesÀu³eeme peefceveer®eer OetHe ceesþ³ee He´ceeCeeJej nesles.
l³eecegUs peceerve veeHeerkeÀ yeveles l³ee®e He´ceeCes iejpesHes#ee peemleHeeCeer peefceveerme efou³eeves peceerve
#eej³egkeÌle yeveles cnCepes®e veeHeerkeÀ nesles. HeeCeerHetjJeþe keÀjCes ns pejer leb$e%eeve Demeues lejer l³ee®ee
GHe³eesie He´ceeCeele kesÀueer Heeefnpes. l³ee®eHe´ceeCes peemle efHek esÀ Iesleu³eevesner peceerve veeHeerkeÀ yeveles.
4) pebletveeMekesÀ Je keÀerìkeÀ veeMekeÀeb®ee JeeHej (pasticides & Insecticides)
MesleerceO³es ceesþ³ee He´ceeCeeJej GlHeeove nesC³eemeeþer jemee³eefvekeÀ HeÀJeeN³ee®ee JeeHej ceesþ³ee
He´ceeCeeJej kesÀue e peelees. l³eecegUs peefceveerleerue GHe³egkeÌle He´eCeer (Goe. ieeb[tU) pes efvemeie&®eke´Àele
cenlJee®es keÀece keÀjleele les ceejleele. l³ee®eHe´ceeCes pebleveeMekesÀ Je keÀerìkeÀ veeMekeÀeleerue efJeJevemHeleerÜejs He´eC³eeb®³ee Mejerjele peeleele. cnCetve®e DeveskeÀ osMeeceO³es [er[erìer®³ee JeeHejeJej yeboer
IeeueC³eele Deeueer Deens.
5) Pee[s lees[ (Felling of Trees)
ceesþ³ee He´ceeCeeJej Pee[eb®eer lees[ kesÀu³eecegUs pebieuee®es He´ceeCe keÀceer nesle Deens. l³eecegUs
HeeJemee®³ee He eC³eeves ce=os®eer OetHe nesT ueeieueer Deens. keÀejCe ceeleerJejerue Pee[eb®ee Dee[LeUe otj Peeuee
Deens.munotes.in

Page 116

116efJekeÀmeveMeerue Je DeHe´iele osMeeceO³es Pee[s ceesþ³ee He´ceeCeeJej lees[ueer peeleele. ie´eceerCe
Yeeieeleerue ueeskeÀ peUCeemeeþer efkebÀJee ueekeÀ[eb®es DeeW[kesÀ keÀ©ve efJekeÀC³eemeeþer Pee[s lees[leele. cegbyeF&
Mespeejerue ueesCeeJeUe efkebÀJee ceneyeUsMJej ³esLes ner ³ee®e keÀejCeeves pebieue keÀceer Peeuesues efometve ³esles.
³eecetUs He³ee&JejCee®ee meceleesue {emeUlees.
6) yeoueleer (DeeOetefvekeÀ) peerJeve He×leer (Changing life styles)
veeiejer Je DeOe&veeiejer Yeeieeleerue ueeskeÀeb®eer yeoueleer peerJeve He×leer He³ee&JejCee®³ee DeJeveleerme
keÀejCeerYetle þjles. Menjeleerue ceO³ece Jeieea³e ueeskeÀ Je Þeerceble ueeskeÀ SDej keb Àef[Mevej (Air
Conditioners), He´Àerpe, HeeCeer Je Meerle Hes³eemeeþer HuemìerkeÀ®³ee yeeìu³ee Je ceesþ³ee He´ceeCeeJej
Hue@mìerkeÀ®³ee efHeMeJ³eeb®ee JeeHej keÀjleele. Hue@mìerkeÀ®³ee ³ee meJe& Jemlet peefceveer®eer OetHe Je HeeC³ee®³ee
He´otDeepe®³ee mebieCekeÀ³etieele Iejietleer mebieCekeÀ, ceesyeeF&ue Je Flej DeveskeÀ FueskeÌì^e@efvekeÀ®³ee
Jemletb®ee JeeHej Jee{uee Deens ner meJe& GHekeÀjCes oesve efkebÀJee leerve JeveefJeve keÀceer efkebÀceleerle GHeueyOe nesleele. l³eecetUs ceesþ³ee He´ceeCeeJej F& -keÀ®eje le³eej neslees Je l³ee®ee
He³ee&jCeeJej Deefve<ì HeefjCeece neslees.
7) Jeenves (Automobiles)
oUCeJeUCee®³ee Jeenve meeOeveecetUs nJes®es He´ot50… He´otHe³ee&JejCeeme DeefleMe³e OeeskesÀoe³ekeÀ þjleele.
Yeejleeleerue ceesþceesþ³ee Menjele ceesþ³ee He´ceeCeeJej Jeenveeb®ee GHe³eesie nesle Deens. efJeMescegbyeF& Je efouueer ³ee efþkeÀeCeer lej FlekeÀer Jeenves Deensle keÀer l³eeb®³ee HeeefkebÀiemeeþer met×e peeiee veener.
l³eecetUs SJe{îee He´®eb[ Jeenveeb®³ee Oetjeves Menje®es JeeleeJejCe HetCe& Kejeye kesÀues Deens.
8) veeiejerkeÀjCe (Uerbanization)
jespeieeje®³ee DeHes#esves, metefJeOee, mesJee Je Flej mesJee ie´eceerCe Yeeieele GHeueyOe vemeu³eeves
ie´eceerCe ueeskeÀ MenjekeÀ[s ³esT ueeieueer l³eecetUs Menjele ueeskeÀeb®eer ieoea nesT ueeieueer SJe{îee ueeskeÀebv ee
veeiejer metefJeOee HetjefJeCes DeMeke̳e Peeues. Je ³ee®ee HeefjCeece He³ee&JejCeeJej ceesþ³ee He´ceeCeeJej Peeuee. nJes®es
HeeC³ee®es Je DeeJeepee®es He´ot9) ieefjyeer (Poverty)
He³ee&JejCee®³ee DeJeveleer®es ie efjyeer ns SkeÀ keÀejCe Deens. eflemeN³ee peieeleerue ueeskeÀ, ieefjye
ueeskeÀ GHepeerefJekesÀmeeþer pebieuelees[, Deefle ®ejeF&, HeejbHeeefjkeÀ HeOoleerves Devve efMepeefJeCes F. JeeHej
keÀjleele. l³eecegUs He³ee&JejCee®ee meceleesue efyeIe[lees. l³ee®eHe ´ceeCes iejerye ie´eceerCe ueeskeÀ efvej#ej
Demeu³eeves Mesleermeeþer ceesþîee He´ceeCeeJej Keleeb®ee Je jemee³eefvekeÀ êJ³eeb®ee JeeHej keÀjle Demeu³eeves
peceerve veeHeerkeÀ yeveles.munotes.in

Page 117

11710) mejkeÀejer OeesjCe (Government Policies)
He³ee&JejCee®³ee DeJ eveleerme mejkeÀejer OeesjCesner keÀejCeerYetle Demeleele. Goe. DeveskeÀ osMeeceO³es
pebieueeleerue ueekeÀ[s lees[C³ee®ee HejJeevee efJeveemee³eeme efouee peelees. l³eecegUs ueekeÀ[s lees[tve
GojefveJee&n keÀjCeejs Oeboe cnCetve®e ns keÀece keÀjleele.
11) efJekeÀemeelcekeÀ He´keÀuHe (Development Proect)
ceesþceesþer OejCes, peueeMe³e Je ke@Àveume Mesleeruee HeeCeerHetjJeþe keÀjC³eemeeþer yeebOeueer peeleele.
Hejblet l³eecetUs DeveskeÀoe Mesleeruee He´ceeCeeHes#ee peemle HeeCeer efou³eeves peefcevee r®eer OetHe nesles efkebÀJee
YetceerHeele nesC³ee®eerner Meke̳elee Demeles. p³eeHe´ceeCes DeveskeÀ Keefvepe He´keÀuHeecetUs He³ee&JejCeeme neveer
Heesnes®eles.
12) vewmeefie&keÀ keÀejCes (Natural Causes)
Flejner DeveskeÀ vewmeefie&keÀ keÀejCeebcetUs H e³ee&JejCee®eer DeJeveleer nesles. Goe. pJeeueecetKeer,
YetkebÀHe, JeeoUs, lmetveeceer, pebieueeuee ueeieuesuee JeveJee Fl³eeoer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) He³ee&JejCe Nnemee®eer keÀejCes meebiee.
He³ee&JejCe DeJeveleer®es HeefjCeece (Impact of Environment Degradation)
He³ee&JejCee®eer DeJeveleer vewmeefie&keÀ efkebÀJee ceeveJeer keÀejCeebcetUs nesles. He³ee&JejCe DeJeveleer®eer
He³ee&JejCeeJej He³ee&³eeves ueeskeÀceeCemeebJej ceesþîee He´ceeCeeJej neveerkeÀejkeÀ HeefjCeece neslee le. l³eeleerue
keÀener cenlJee®es HeefjCeece Het{erueHe´ceeCes Deensle.
1) peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{ (Global Warming)
20 J³ee MelekeÀeHeemetve He=LJeer®³ee leeHeceeveele meelel³eeves Jee{ nesle Deens. keÀeye&ve[e³e
Dee@keÌmeeF[ (Co2) ,v e e ³ e ì ^ m e (C2o) ,e f c e L e s v e (CH4) , keÌueesjeske̳esjeskeÀeye&vme (CFGS) ,
DeesPeesve (O3)DeeefCe nJesleerue HeeC³ee®es yeeDemes cnCeleele. ³eecetUs He=LJeerJejerue mejemejer leeHeceeve þjles. He=LJeerJejerue mepeerJeebve e DeeHeues DeefmlelJe
efìkeÀefJeC³eemeeþer þjeefJekeÀ leeHeceevee®eer iejpe Demeles. Hejblet ³ee leeHeceeveele Jee{ Pee u³eeme DeveskeÀ
mebkeÀìebvee leeW[ o³eeJes ueeieles. He´ot2) Deecue Hepe&v³e (Acid Rain)
nJesle ceesþîee He´ceeCeeJej keÀeye&ve[e³e Dee@keÌmeeF&[, iebOekeÀ keÌueesjerve Jee³et Je vee³eì^espeve
JeeleeJejCeele efcemeUleelee. HeeC³eele efcemeUtve l³eeb®eer Deecues le³eej nesleele Je l³ee cetUs pees HeeTmemunotes.in

Page 118

118He[lees l³eeme Deecue He³e&v³e Demes cnCe leele ³ee®ee HeefjCeece JevemHeleer, He´eCeer Je JemletefMeuHekeÀej neslees
Deecue³etkeÌle HeeJemeecetUs JevemHeleeR®eer Heeves ieUleele Je l³eeb®eer Jee{ Ketbìles. lemes®e DeecueHepe&ve³eecetUs
pebieues ve<ì nesTve JeeUJebìerkeÀjCee®ee Jesie Jee{lees leu eeJe Je mejesJejeleerue celm³epeerJeve Oeeske̳eele
³esles.
DeecueHepe&v³eecetUs Fceejleer®eer yeebOekeÀeces ³eeb®es efJeoejCe nesC³eeme ceole nesles. efHeC³ee®es HeeCeer
Deecue³etkeÌle Peeu³eeme MJemevee®es Je Heesìe®es efJekeÀej pe[leele. lemes®e mJeer [ve Meem$e%eeb®³ee celes
jkeÌlee®ee keÀke&Àjesiener ³eecetUs nesT MekeÀlees.
3) DeesPeesve®ee #e³e (Depletion of ozone)
DeesPeesve (O3)ne Dee@efkeÌmepeve Heemetve efvecee&Ce nesCeeje Jee³et JeeleeJejCee®³ee efmLeleebyej ³ee
Lejele Dee{Ulees. ne Jee³et m et³ee&Heemetve YetHe=<þekeÀ[s ³esCeejs Deuì^eJne@³euesì (UV) meejKes De¢M³e
efkeÀjCe De[Jelees. ns veerueefkeÀjCe KetHe efJeOJebmekeÀ Demeleele. ³eecetUs He=LJeerJejerue peerJeme=<ìer leemeeYejele
veenermee nesF&ue cnCetve DeesPeesve®³ee Yejele He=LJeer®e s mebj#eCe keÀJe®e Demes cnCeleele. ³ee Jee³et®ee Lej
mecetêmeHeeìerJej 12 les 35 efkeÀ. ceer. ojc³eeve Dee{Ulees Jee{l³ee He´otnesle Deens. DeesPeesve Lejeme efíê He[ues Deens. ³ee yeeleceerves mebHetCe& ceeveJepeele DemJ emLe Peeueer Deens.
keÌueesje -HeÌu³etjes keÀeye&ve (CFCS) ³ee je³ee³eefvekeÀ mebefkeÌue<ìecetUs DeesPeesve®ee #e³e neslees
Demes Devetceeve keÀe{C³eele Meem$e%eebvee ³eMe Deeues Deens l³eecetUs He´iele osMeebveer CFC's ®³ee
GlHeeoveeJej Je JeeHejeJej y eboer Ieeleueer Deens. He³ee&JejCeeJej meJee&le ceesþîee He´ceeCeeJej Deefve<ì HeefjCeece
keÀjCeeje ne IeìkeÀ Deens.
4) JeeUJebìerkeÀjCe (Desertfication)
Deefle ueeieJe[, pebieuelees[, Deefle ®eìeF& Go³eesieebvee peeiee le³eej keÀjCes Je Mesleeruee
He´ceeCeeHes#ee peemle HeeCeer osCes F. keÀejCeecetUs JeeUJebìerkeÀjCe nesles. JeeUJebìerkeÀjCeecetUs peceerve
efve©lHeeokeÀ yeveles, HeeJemee®es He´ceeCe keÀceer nesles. peefceveer®eer OetHe nesles. He´eC³eeb®ee efveJeeje ve<ì neslees.
l³eecetUs He´eC³eeb®³ ee He´peeleer ve<ì nesleele.
5) meeiejer -peerJeve ve<ì nesles (Depletion of marine life)
peieeJej He´otHe´ceeCeeJej neslees. meeiejer He´otHeeC³eeleerue Hetve©lHeeovee®eer He´efke´À³ee Leb[eJeles. lesue Je keÀeye&ve³etkeÌle HeoeLee&®³ee leJebieecetUs
He´keÀeMemebMuesneslees.
6) peefceveer®eer OetHe (Soil Erosion)
efvemeiee&uee ce=oe le³eej keÀjC³eeme npeejes JekeÀener efoJemeeble ve<ì nesles. peefceveer®eer OetHe Peeu³eeves ns nesles. peefceveer®ee Nneme neslees DeeefleJeeoUer Jeejs Je peefceveer®eer OetHe ³ee keÀjCeevesner peefceveer®ee Nneme neslees. peefceveer®eer Mesleer®³ee ¢<ìerves
GlHeeove#ecelee Jee{efJeCes, veerJeve leb$e%eeve efJekeÀefmele keÀjCes F. iees<ìerkeÀ[ s ue#e efou³eeme YetmebHeos®es
³eesi³e J³eJemLeeHeve DeeefCe mebJeOe&ve keÀjCes Jele&ceevekeÀeUeyejesyej®e YeefJe<³ekeÀeUemeeþer®eer HeÀe³eosMeerj
þjCeej Deens.munotes.in

Page 119

1197) nJee He´otnJes®³ee He´otefkeÀjCe Flemleleë Hemejleele Je efomeC³eeceO³es De[LeUs efvecee&Ce nesleele nJesleerue He´otJevemHeleeR®es ceesþîee He´ceeCeeJej vetkeÀmeeve nesles. nJee He´otHe´otDeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) He³ee&JejCe Nnemee®eer keÀejCes keÀesCeleer Deensle?
8.7 He³ee&JejCe DeeefCe MeeMJele efJekeÀeme (ECOLOGICAL
CONSCIOUSNESS FOR SUSTAINABILY)
meb³egkeÌle je<ì^mebIeeves 1987 ceO³es vee@Jex®es YetleHetJe& HebleHe´Oeeve DeeefCe peeieeflekeÀ Deejesi³e
mebIeìves®es meb®eeuekeÀ peer. S®e. ye´bìuebB[ ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer peeieleerkeÀ He³ ee&JejCe DeeefCe efJekeÀeme
Dee³eesiee®eer mLeeHevee kesÀueer ³ee meefceleerves He³ee&JejCe meboYee&le MeeMJele efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee ceeb[leevee
Heg{erue He´ceeCes keÀener GÎsMe meceesj þsJeues nesles.
De) efJeMJeeleerue meeceeefpekeÀ DeeefCe He³e e&JejCeer³e iebYeerj mecem³eeb®ee Dee{eJee IesCes.
ye) He³ee&JejCeer³e mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer J³eeJeneefjkeÀ GHee³e meg®eefJeCes.
keÀ) vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee Nneme nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer IesCes.
[) efvemeiee&leerue m eeOeve mebHeÊeer®ee Deepe JeeHej keÀjleevee YeefJe<³eeleerue efHe{ermeeþer HeCe efle®es peleve
keÀjCes.
³ee ®eej GefÎ<ìeletve He³ee&JejCe mebJeOe&ve MeeMJele mebkeÀuHevee efvecee&Ce Peeueer.
MeeMJele efJekeÀemee mebkeÀuHevee / J³eeK³ee
1) je@yeì& De@uev e ³eeb®³ee celes ,’MeeMJele efJekeÀeme ne Demee efJekeÀeme Deens keÀer ceeveJeer iejpeeb®es
efvejblej efþkeÀCeejer vewmeefie&keÀ meeOeves DeeefCe ceeveJeer peerJevee®³ee opee&le megOeejCee keÀjCes nes³e. “
2) He´e. mepexjeJe Sve. yeesje[s ³eeb®³ee celes ,’efvemeiee&leerue m$eesleeb®ee ceeveJeer iejpee
YeeieefJeC³eemeeþer JeeHejleevee efvemeiee&Jej ogner vewmeefie&keÀ meeOeves efMeuuekeÀ jenleerue ne efJe®eej keÀ©ve kesÀuesuee efJekeÀeme cnCep es efvejblej
efJekeÀeme nes³e. “munotes.in

Page 120

1203) peer. S®e. ye´ìueB[ DenJeeue 1987 vegmeej ’efvejblej efJekeÀeme cnCepes pees efJekeÀeme
YeefJe<³eeleerue efHe{³eeb®³ee iejpee HetCe& keÀjC³eele keÀesCeleerner mecem³ee nesCeej veener ³ee®ee efJe®eej
keÀ©ve Jele&ceevekeÀe ueerve iejpeeb®eer Hegle&lee keÀjCes nes³e. “
4) efjDees HeefjHe³ee&JejCe Je efJekeÀeme Heefjneslee r. ³ee Heefjpeeles. ³ee HeefjDepeW[e 21 ë -Deepe peieeuee Yes[meeJeCeeN³ee He³ee&JejCe meby ebOeer mecem³eebJej ®e®ee& keÀjC³eele
Deeueer nesleer. ³ee mecem³ee ueeskeÀmebK³ee, nJee Je HeeCeer He´otefJeefJeOe #es$eeleerue mebmee Oeve J³eJemLeeHeve mebyebOeer nesleer. ³ee meboYee&le cenlJee®es Hee®e keÀjej Hew keÀer
MeeMJele He³ee&JejCee mebyebOeer®ee SkeÀ neslee. ³eeceO³es 21 J³ee MelekeÀeleerue MeeMJele efJekeÀe meemeeþer
meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe jepeefkeÀ³e #es$eemeeþer peeieleerkeÀ HeeleUerJej SkeÀ ke=Àleer DeejeKe[e
efveefM®ele keÀjC³eele Deeuee ne slee.
He³ee&JejCe MeeMJele efJekeÀemee®es IeìkeÀ
1) vewmeefie&keÀ meeOeveemebHeÊeer®ee keÀe³e&#ece JeeHej ë -
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer vewmeefie&keÀ mebmeeOeevee®ee JeeHej DeefveJee³e& Demelees. Hejblet vewmeefie&keÀ
mebHeÊeer®ee [esUmeHeCes JeeHej c enÊJee®ee Demelees. MeeMJele efJekeÀeme mebkeÀuHevesle osefKeue vewmeefie&keÀ
meeOevee®³ee JeeHejeJej HetCe& HeCes yeboer DeeHes#eerle veener. lej vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®ee JeeHej DeeefOekeÀ
keÀe³e&#ecelesves keÀjCes. p³eecegUs efoIe&keÀeueerve HeÀe³eo s efceUJelee ³esleerue. Jele&ceevekeÀeueerve Je YeefJe<³eeleerue
efHe{ermeeþer HeCe HeÀe³eoe nesF&ue ³ee®eer keÀeUpeer IesCes.
2) YeefJe<³eeleerue efHe{er®es iegCeelcekeÀ peerJeve ë -
MeeMJele efJekeÀeme mebkeÀuHeves®es GefÎ<ì³es vewmeefie&keÀ meeOevemeb HeÊeer Je He³ee&JejCee®ee JeeHej
Deepe®³ee Heer{er®ee peerJeve mlej Gb®eefJeC³ee yejesyej®e YeefJe<³eeleerue efHe{er®eener iegCeelcekeÀ peerJeveceeve
KeeueeJeues peeCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer IesCes. vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee MeeMJele JeeHej keÀ jCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.
3) He´otMeeMJele efJekeÀeme ³ee mebkeÀuHevesle He³ee&JejCee®es He´otmJe®í megboj Deejesi³eoe³eer He³ee&JejCe SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s meb ke´Àefcele keÀjC³ee®ee He´³elve
kesÀuee peelees. He³ee&JejCee®es Jee{les He´ot³eemeeþer He´ot4) DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ë -
MeeMJele efJekeÀeme cnCepes DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee cee³ee&oe IeeueCes. Deemee DeLe& veener lej
vewmeefie&keÀ meeOeves Je He³ee&JejCe ³eeb®ee JeeHej keÀmee keÀe ìskeÀesjHeCes keÀjeJes ns efMekeÀJeues peeles. Jele&ceeve
DeeefCe YeefJe<³eeleerue DeeefLe&keÀ e fJekeÀemeeuee mecevJe³e meeOeCes nes³e.munotes.in

Page 121

121DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) MeeMJele efJekeÀeme cnCepes keÀe³e?
MeeMJele efJekeÀemee®es cenÊJe / iejpe
1) peieeleerue efJeefJeOe osMeele efJekeÀemee®³ee efYevve DeJemLee Deensle. efJekeÀeme keÀjC es ne He´l³eskeÀ
ceeveJee®ee cegueYetle nkeÌkeÀ Deens. efJekeÀef meele je<ì^ebveer lees efceleJeuee Deens. Hejblet l³eebveer
He³ee&JejCee®³ee iewjJeeHejekeÀ[s ogue&#e kesÀues Deepe peieeleerue meceepe MeeMJele efJekeÀemee®³ee
DeYeeJeecegUs iejerye Je Þeerce ble oseve Yeeieeble efJeYeeieuee Deens. ³eecegUs Deepe yengleebMeer He´Mve
DeMeeMJele He×leerves kesÀuesu³ee vewmeefie&keÀ mebHeÊeer®ee GHeYeesie Je HeoeLee&®eer efveefce&leer ³eeletve GoYeJeues
Deensle.
2) DeepeHe³e¥le®ee efJekeÀeme ceeveJe keWÀêerle nes lee. ne efJekeÀeme keÀener efJekeÀmeerle osMeele®e efometve ³esle
Deens. Jew%eeefvekeÀ Je leebef$ekeÀ He´ieleercegUs nJee, HeeCeer, OJeveer ce=oe, Devve Fl³eeoerle He´ogDeens. vewmeefie&keÀ mebHeÊeer®ee DeefleefjkeÌle JeeHej nesle Deens. DeMee He×leerves efJekeÀemee®eer He´efke´À³ee meg©
jeefnueer lej DeeHeCe ueJekeÀj®e meJe& efJeveeMee®³ee efoJemeeuee (Doom’s day) leeW[ o³eeJes
ueeiesue. ³eemeeþer DeeHeCeeuee meeceeefpekeÀ IeìkeÀeb®ee efJekeÀeme DeeefCe He³ee&JejCe He´efke´À³esMeer mecevJe³e
meeOeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
1) oeefjê³e efvecegue&ve ë -peieeleerue ueeskeÀeb®es oeefjê³e keÀceer keÀje³e®es Demesue lej MeeMJele efJekeÀeme
keÀjCes keÀeUe®eer iejpe Deens.
2) mebmeeOeveeleerue ojer keÀceer keÀjCes ë -peieele iejerye -Þeerceble efn oj vewme efie&keÀ mebmeeOeveecegUs efvecee&Ce
Peeueer Deens. pej vewmeefie&keÀ mebmeeOeves ojer keÀceer kesÀueerlej DeeefLe&keÀ efJe3) He³ee&JejCe Nneme keÀceer ë -He´iele osMeeleerue ueeskeÀebveer efvemeiee&®ee DeeefLe&keÀ JeeHej keÀ©ve H e³ee&JejCe
Nneme Deens ³eecegUs ceeveJeer peerJeveele OeeskeÀ eefvecee&Ce Peeuee Deens. cnCetve He´l³eskeÀ J³ekeÌleerves
He³ee&JejCe He´ot4) Yetceer mebJeOe&ve ë -ceeveJeeuee ueeieCeejs Devve, Jem$e, efveJeeje ³ee iejpee Ye tceer efMeJee³e HetCe& nesT
MekeÀle veener. cnCetve peefceveer Heesle keÀe³ece jeKeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
5) pewJeefJeefJeOeles®es mebJeOe&ve ë -efvemeie&®eke´À keÀe³ece þsJeC³eemeeþer efvemeiee&leerue He´l³eskeÀ mepeerJe Je
efvepeeaJe IeìkeÀ cenlJee®es D eens.munotes.in

Page 122

122DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) MeeMJele efJekeÀemee®es cenÊJe meebiee.
8.8He³ee&JejCe peeie=leer®es cenÊJe
He³ee&JejCeeleerue mecem³ee kesÀJeU leb$e%eeveecegUs megìCeej veenerle ³eemeeþer mebHetCe& He³ee&JejCee®es
DeekeÀueve nes Ces iejpes®es Deens. pej DeeHeCeeme He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJeer peerJeve mecepeues lej DeeHeCe
megKeer DeeefCe mece=× nesT MekeÀlees. cnCetve He³ee&JejCe ®eUJeUer ceeHe&Àle pevepeeie=leer keÀjCes cenÊJee®es
Deens. l³ee cenÊJeHetCe& yeeyeer Heg{erue He´ce eCes Deens.
1) mepeerJee efJeefvemeiee&leerue mebHetCe& He´eCeercee$eebvee yeÎue DeeojYeeJe efvecee&Ce nesCes cenÊJee®es Deens. ne
DeeojYeeJe ceeveJe JeebMeMem$eer mJe©Hee®ee vemeeJee lej peiee Je ogmeN³e euee peiet o³ee cnCepes ’efpeJees
efpeJem³e e efpeJeveced“ cnCepes efJeMJe keÀu³eeCee®ee efJe®eej He´iuYe nesF&ue.
2) pewefJekeÀ IeìkeÀele HejKeì mebyebOe (Inter relatiship of organism)
efJeMJeeleerue ceeveJeer DeeefCe DeceeveJeer mepeerJeeb®ee efJekeÀem en e s l e e ns meeceepeerkeÀ cegu³e ns
ceeveJee®³ee mebkegÀ®eerle ¢<ìerkeÀesvee He´ceeCes þjle Demeleele. cnCepes ceeveJeer meceepee®³ee GHeYeesieeJej
DeeOeejerle Demeles. J³ekeÌleeriele Flej mepeerJeebvee mJeleb$³e DeefmlelJe vemeles. keÀejCe HeefjmebKesle H e´l³eskeÀ
mepeerJee®es peerJeve FlejebJej DeeOeejerle Demeles. ³eeuee ceeve Jener DeHeJeeo veener ³ee®eer peeCeerJe He´l³eskeÀ
ceeCemeeuee nesCes iejpes®es Deens.
3) Jeie&efJejesOeer efmLeleer (Anit class Posture)
pewJeefJeefJeOelee He´eflekeÀe®es le lJe cnCepes ns meJe& mepeerJeebvee efceUtve Deens. ³eeceO³es keÀesCeleener
Jeie& efkebÀJee peeleJeeoer vemeeJeer meJee&vee meceeve mebOeer efceUeJeer He´eC³eeHe´ceeCes ceeveJeer meceepeele ner ³ee
leÊJee®es cenlJe Deens.
4) pewJeefJeefJeOeles®es leÊJe (Principles of Divorsity)
efJeMJeeleerue mebHetCe& mepeerJeeb®es keÀu³eeCe nesF&ue ³ee peerJeve cegu³evegmeej pewJeefJeefJeOelee efvecee&Ce
Peeueer Deens ceeveJeebveer mJele뮳ee efJekeÀemeemeeþer Flej mepeerJeebcee$ee®ee Nneme keÀ© ve³es efvemeiee&Jej He´s ce
keÀjÀve meJe& peerJecee$eeb®ee HeÀe³eoe keÀjeJee. ³eele®e meJee&®ee HeÀe³eoe Deens. efvemeiee&Jej Je®e&mJe efkebÀJee
efve³eb$eCe efceUJeC³eeHes#ee efve³eiee&uee efce$e yeveJetve peerJeve peieeJes.munotes.in

Page 123

1235) OeesjCe yeoue (Change in Policies)
ceeveJeer me ceepee®ee peerJeveMewueer®³ee OeesjCeele yeoue keÀjCes iejpes®es Deemeles. efve³eespeveelcekeÀ
OeesjCeecetUs DeLe&J³eJemLee®ee, leb$e%eeve Je lelJeHe´Ceeueer ³eeJej HeefjCeece Nnesve Demelees. Goe.
Yeeb[JeueJeeo, ieebOeerJeeo, ceekeÌme&Jeeo .
6) ueeskeÀmeb K³ee efve³eb$eCe ë
peieele ueeskeÀmebK³ee efJemHeÀesì nesle Deens. ³eecegUs ceeveJeer iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer efvemeiee&®ee
DeefleefjkeÌle JeeHej kesÀuee peele Deens. ³eecegUs He³ee&JejCeeuee OeeskeÀe efvecee&Ce nesle Deens. Jes Uer®e
ueeskeÀmebK³ee e fve³eb$eCe lelJee®ee JeeHej keÀjeJee ueeiesue. efn yeeyeer efvemeiee&®³ee ¢<ìerves cenÊJee®eer Deens.
7) peerJevee®ee Deevebo (Appreciation of quality of life)
peerJeve Mewueerleerue yeoueecegUs peerJeveele Deevebo efceUle Demelees. jenCeerceeveeleerue y eoue,
He³e&ìve ³eecegUs Deevebo efceUlees. efvemeiee&®³ee meeefveO³eele JesU IeeueJeC³eele efvemeie& He´sce Jee{les. peeie=leer
efvecee&Ce nesle Demeles. efvemeie&He³e&ìve nesCes cenlJee®es Deens.
8) menYeeiee®es yebOeve (Obligation to Participation)
efvemeiee&yeooue peeie=leer Peeu³eeveblej DeeHeCe ns efvemeie& mebJeOe&veemeeþer ³eseieoeve keÀjCes iejpes®es
Deens. Lees[ke̳ee SkeÀ J³ekeÌleer SkeÀ Pee[ mebJeOe&ve kesÀues Heeefnpes. ³ee He´ceeCes efJeefJeOe efvemeie& IeìkeÀe®es
mebj#eCe kesÀues Heeefnpes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) He³ee&JejCe pevepeeie=leer®es cenÊJe meebiee.
8.9meejebMe
He³ee&JejCe He´ogneslees. Goe. jbie peeCes, jbie keÀeU e nesCes, Peerpe nesCes Je letkeÀ[s He[Ces F. l³ee®eHe´ceeCes nJee He´otmeJee&le peemle HeefjCeece ceeveJeeJej neslees.
efvemeiee&leerue meJe& mepeerJe ns DeeHeues yengcetu³e Jeejmee Deensle. cnCetve DeeHeu³ee Jeejmee®ee
DeeHeCe yengceeve kesÀue e Heeefnpes. ne efJe®eej He´l³eskeÀ ceeveJeeves DeeHeu³ee efvemeie& mebHeÊeeruee peleve kesÀues
Heeefnpes.munotes.in

Page 124

124veJeerve YeeweflekeÀ, ¢<ìerkeÀesve efmJekeÀe©ve DeeHeCe peerJe keWÀêerle mebkeÀuHesve v³ee³e osCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. ³ee veweflekeÀ ¢<ìerkeÀesveel e kesÀHeCe ceeveJee®ee efJe®eej ve keÀjlee efJeMJeeleerue He´l³eskeÀ mepeerJeeb®ee
mebJeOe&ve keÀ©ve Deeoj keÀjCes iejpes®es Deens.
ceeveJeleeJeeoer ¢<ìerkeÀesve ne He³ee&³eJejCeeleerue vewleerkeÀlee mel³eele ceeb[C³eemeeþer meebieerleerue
peele Deens. c eeveJeleeJeeo DeeefCe pewJeJeeo ³ee ¢<ìerkeÀesveeuee meceeve cenlJe efoues peeles.
efvemeiee&leerue He´l³eskeÀ IeìkeÀ He´l³es#e efkebÀJee DeHe´l³es#e ceeveJeer efJekeÀemee®es meeOeve Deens. ³ee
meeOevee®ee JeeHej keÀjleele DeeHeCe MeeMJele ¢<ìerkeÀesveel etve efJe®eej nesCes iejpes®es Deens. cnCepes
efvemeiee&®ee GHeYeesie Iesle Demeleebvee Deepe®³ee iejpee yejesyej YeefJe<³eeleerue efHe{er®³ee iejpeeb®ee efn
efJe®eej nesCes cenlJee®es Deens cnCepes efvemeiee&®ee GHeYeesie ce³ee&oer keÀjJeer ne efJe®eej ne s³e.
efvemeiee&letve ceeveJee®ee Devve, Jem$e, efveJeeje, DeewDemeleele cnCepes efvemeie& peerJeble jeefnuee lej ceeveJe efn peerJeve jeefnue ner peeefCeJe He´l³eskeÀ J³ekeÌleeruee
nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens . efvemeie& ne DeeHeu³eemeeþer efvecee&Ce Peeuee Deens. ne ce³ee&oerle efJe®eej ve keÀjlee
mebHetCe& mepeerJe me=<ìer®³ee keÀu³eeCee®e DeeefCe mebyebOee®ee efJe®eej®e DeeHeu³ee MeeMJele peerJeve peieC³ee®es
ceeie& Deens lees Deepe He´l³eskeÀ ceeveJeebveer efmJekeÀejCes keÀeUe®eer iejpe Deens.
8.10 DeY³eemee®es He´Mve ë
1.mecekeÀeueerve meceepeeleerue He³ee&JejCe mecem³ee®eer ®e®ee& keÀje.
2.He³ee&JejCe Meem$ee mebyebOeer MeeMJele efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
3.He³ee&JejCeMeem$eer³e peeie=leer®eer c enlJe Lees[ke̳eele mHe<ì keÀje.
4.efìHee efuene
De) He³ee&JejCe peeie=leer
ye) MeeMJele He³ee&JejCe mebJeOe&ve
keÀ) He³ee&JejCe Nnemee®eer keÀejCes
[) He³ee&JejCe Nnemee®eer HeefjCeece
F) mepeerJeeb®³ee JemleermLeeves Nnemee®es ÒekeÀej
HeÀ) MeeMJele efJ ekeÀemee®es cenÊJe
5) ceeveJeer efvemeiee&leerue {JeUe{JeUer efvecee&Ce nesCeejs OeeskesÀ keÀesCeles?
8.11 meboYe& met ®eer
1) Haralambos M and Heald 2009 socialaya Temes prespectives
New Delhi oxford university.
2) Marshall Gordon Dictionary of Sociol ogy New Delhi oxford
University press.munotes.in

Page 125

1253) He´e. Sce. Sce. efueceCe (2016) Hee³eYetle DeY³eeme Mesþ He´keÀeMeve cegbyeF&
4) ³egJejepe ceesjOee DeeefCe mepexjeJe yeesje[s ,(2017) Hee³eeYetle DeY³eeme :mecekeÀeueerve meceepe
efvejeueer He´keÀeMeve, HetCes
5) mepexjeJe yeesje[s, [e@ He´oerHe ieebieg[x DeeefCe efMeuHee peeOeJe (2018 )efJekeÀemee®es meceepeMeem$e ,
efvejeueer He´keÀeMeve, HetCes.
6) mepexjeJe yeesje[s (2017 )meceepeMeem$e ,efvejeueer He´keÀeMeve, HetCes.
7) Sarjerao Borade and Dr. P. Ganga rde. (2017 )fundamentals of
sociology, Nirali Prakashan, Pune.

munotes.in

Page 126

1268ye
Menjer He³ee&JejCe DeeefCe m$eerJeeoer He³ee&JejCe
IeìkeÀ j®evee ë
8.0 GefÎ<ìîes
8.1 He´mleeJevee Menjer He³ee&JejCeMeem$e
8.2 Menjer He³ee&JejCe e®eer J³eeK³ee
8.3 Menjer He³ee&JejCee®e smJeªHe
8.4 mceeì& efmeìer
8.5 He³ee&JejCeer³e efm$eJeeoe ®eerleÊJes
8.6 cesjer efceueesj
8.7 Jebovee efMeJee
8.8 He³ee&JejCeer³e efm$eJeeoe®es cenÊJe
8.9 meejebMe
8.10 DeY³eemee®es He´Mve
8.11 meboYe& met ®eer
8.0GefÎ<ìîes
1) Menjer He³ee&JejCeMeem$ee®eer DeesUKe keÀ©ve Ieslee ³esF&ue.
2) Menjer He³ee&JejCeleer mecem³eeb®ee Dee{eJee IesCes.
3) mceeì& efmeìer mebkeÀuHeve mecepetve osCes.
4) He³ee&JejCeeJejerue m$eerJeeoe®eer ceeefnle keÀ©ve IesCes.
5) cesjer efceueesj DeeefCe Jebovee efMeJee³eer®³ee ³eesieoevee®eer ceeefnleer osCes.
6) He³ee&JejCeer³e m$eerJe eoe®eer cenlJe mHe<ì keÀjCes.
8.1He´mleeJevee -Menjer He³ee&JejCe Meem$e (URBAN ECOLOGY)
20 J³ee MekeÀlekeÀeN³ee MesJe쮳ee DeO³ee&le He=LJeer®eer ueeskeÀmebK³ee peueo ieleerves Jee{le Deens.
2007 meeueer leer 660 keÀesìer SJe{er nesleer. 21 Jes Melek eÀ ns Menjer keÀjCee®es Menj cnCetve DeesUKeues
peele Deens. 2030 He³e¥le 60… Hes#ee DeefOekeÀ ueeskeÀ Menjer #es$eele jenCeejs Demeleerue. 1950 ceO³es
kesÀJeU 19… ueeske À Menjele nesles. DecesefjkeÀe efkebÀJee ³egjesHe Hes#ee DeeefÖeÀkeÀe, DeeefMe³ee Deee fCe ue@efìvemunotes.in

Page 127

127DecesefjkeÀe®eer ueeskeÀmebK³ee Jee{ nesF&ue lesJne DeveskeÀ ceneveiejs efvecee&Ce Peeueer Deensle. ³ee®ee HeefjCeece
vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeeJej IeelekeÀ HeefjCeece nesle Demelees.
8.2Menjer He³ee&JeCee&®eer J³eeK³ee
1) megkeÀesHe Deee fCe efJeìeRie (1998) ³eeb®³ee celes Menjer He³ee&JejCee®ee DeY³eeme efJeDeY³eeme keÀjCes ne Deens. ³eeceO³es J³eeK³ee oesve Yeeieele kesÀueer Deens. SkeÀ cnCepes He³ee&JejCe
efJemenmebyebOee®es efJeMuesGb®eeJeC³eemeeþer DeveskeÀ efJeOe ¢ef<ìkeÀesve HeefjmebmLesle keÀe³e&jle Demet MekeÀleele.
2) mepexj eJe Sve. yeesje[ s³ e e b ® ³ e ec e l e s ’Menjer He³ee&jCeMeem$e ne Demee Meem$eer³e DeY³eeme Deens keÀer
p³ee cenpJes pewJeerkeÀ efJeefJeOe IeìkeÀeb®es peerJeve. SkeÀ ogmeN³eebMeer ³esCeeN³ee menmebyebOee®ee meboYee&®eer
Menjer He³ee&JejCe nes³e. “
3) ’Menjer He³ee&JejCeMeem$e cnCepes He³ee&JejCe J³eeK³ee p³eeceO³es ceeveJeer peerJeve ceeve, ceveceesnkeÀ
Menjer peerJeve Jeiewjs yeeyeer®ee DeY³eemee®ee meceeJesMe Demelees. “
Menjer He³ee&JejCee®ee DeLe& (Meaning of Urban)
Menjer He³ee&JejCe Meem$e cnCepes Menerj veeiejer peerJeve DeeefCe Menjer Deeke=ÀmeceeJesMe Demelees. Menjer He³ee&JejCe Meem$e veJeerve peerJeveMewueer®ee DeY³eemee®³ee GÎsMeeves efvecee&Ce Peeuesues
Meem$e Deens. p³eecegUs ceeveJe Je He³ee&JejCee®³ee meboYee&le erue He´efke´À³eeb®ee mepeerJeeb®³ee HeefjmebmLeeJejCe
nesCeeN³ee HeefjCeecee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. He³ee&JejCeeuee MeeMJele DeeefCe meJe&mecesMekeÀ DeY³eeme kesÀuee
peelees. He³ee&JejCe Meem$eele Menjer peerJeveele megueYe He×leerves DeY³eeme kesÀu ee peelees. 19 J³ee
MelekeÀeleerue peerJeMeem$e DeeefCe He´eCeerMeem$eele He³ee&JejCeMeem$ee®ee DeY³eeme kesÀuee peeT ueeieuee Deens.
He³ee&JejCe DeeefCe pewefJekeÀ IeìkeÀeb®es iegbleeiegbleer®es mebyebOe mecepeeJetve meebieCeejs ns Meem$e Deens. He³ee&Jej Ce
J³eJemLee ner pewefJekeÀ mecetn DeY³eeme keÀjCeejs Meem$e Deens. He³ee&JejCeMeem$e ner SkeÀ efJe%eevee®ee Yeeie
Deens ³eecegUs mebHetCe& DeY³eeme nesCes efJeMesDeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Menjer He³ee&JejCe mebkeÀuHevee efuen e.munotes.in

Page 128

1288.3Menj erHe³ee&JejCee®es mJe©He
megkeÀesHe ³eeb®³ee celes oeìueeskeÀJemleer p³eecegUs Gvneȳee Hes#ee ner DeefOekeÀ Gl³eecegUs keÀe³e&#ecelee keÀceer nesTve Dee Ume Jee{lees .nwefjme ³eebveer Menjele yeebOeuesu³ee Gb®e Fceejleer®ee
DeY³eeme kesÀuee Deens. DeewÐeesefiekeÀ Yeeie Menjele ceO³eJemleerleerue J³eeJemeeef³ekeÀ Yeeie, GHeveiejleerue
IejyeebOeCeer DeeefCe ceO³eceJeieea³eeb®eer Iejs ³eeb®eer l³eebveer legueeveecekeÀ DeY³eeme kesÀuee Deens. Deepe jsMe ne
IejyeebOe Ceermeeþer He³ee&JejCe mebyebefOele veefJeve keÀe³eoe kesÀuee Deens. ³eecenlJes ®eej He´keÀej®es yeoueeb®ee
DeY³eeme kesÀuee.
Menjer mecem³ee
Menj cnCepes meJe& meceeJesMekeÀ He´ieleer®eer meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJenve,
efMe#eCe Jeiewjs HeefjHetCe& ceeveues peeles lejer Deepe Menjer keÀjCeeletve DeveskeÀ He´keÀej®³ee mecem³ee efvecee&Ce
³eeHewkeÀer keÀener mecem³ee DeY³eemet
1) mLeueeblej ë -
MenjerkeÀjCe He´efke´À³esle mLeueeblej ner SkeÀ cenlJee®eer He´efke´À³ee Deens. ³eeceg Us SkeÀe Yeeieeleerue
ueeskeÀ ogmeN³ee Yeeieele mLeueeblej keÀjleele. peieeleerue yengleskeÀ efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue Menj Jee{er®ee
oj He´iele osMee®³ee leguevesle G®®e Deens. ie´eceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀ Menjele mLeueeblej keÀjleele. ³eecegUs
veefJeve Menje®eer efveceealeer nesle Demeles. ³eecegUs Menjeleerue JeenletkeÀ, efveJeeme, HeeCeer jespeieej Jeiewjs
mesJeebJej leeCe He[le Demelees.
2) ie=nefvecee&Ce ë -
Jee{l³ee Menjer keÀjCeecegUs Jee{erJe ueeskeÀ mebK³eeuee ie=n HegjJeþe keÀjC³ee®es ce esþs DeeJneve
efvecee&Ce nesles. Deepe Menjer ie=ne®e efkeÀleer jespe®³ee jespe Jee{le Deensle. ceO³eceJeieea³eebvee Ieje®eer efkeÀcele
DeeefCe GlHevveeb®es leeUcesU IeeueCes Lees[s DeJeIe[ nesle Deens. lej keÀceer GlHevve ieCeblej Iej Kejsoer
keÀjCes mJeH ve nesT ueeieues Deens ³eecegUs ns ueeskeÀ PeesHe[HeÆer efvecee&Ce keÀ©ve jenleele. ³eecegUs meg×e
nJee He´keÀeMe, HeeCeerHegjJeþe. meeb[HeeCeer Jeiewjs meceme³ee efvecee&Ce nesleele. ³egvee³eìs[ vesMevme meWìj HeÀe@j
n³etceve mesìueceWìme ves SkeÀveJeerve mebkeÀuHevee ceeb[ueer Deens DeMee ueeskeÀebmeeþer megjef#ele DeeefCe efvejesieer
efveJeeje HeeCeerHegjJeþe, mJe®íleeie=n [^scespe, Iejiegleer keÀ®eje J³eJemLeeHeve Jeiewjs lejletoer®³ee Deensle.
3) MegOo HeeCeer HegjJeþe ë -
Menjeleerue efHeC³ee®³ee H eeC³ee®es m$eesle otefDeHetjs Demeles. YeefJe<³eeleerue Jee{l³ee ueeskeÀmebK³esuee HegjsMee HeeCeer HegjJeþîee®ee DeYeeJe Demelees.
4) DemJe®ílee ë -
MenjerYeeieeleerue PeesHe[HeÆer, DeeefCe DeveefOeke= Àle ®eeUer ³eeb®³ee keÀceeueer®eer DemJe®ílee
Demeles. ³eecegUs DeveskeÀ He´keÀeje®es jesie DeeefCe Deepeejeb®ee He´eOegYee&Je nesle Demelees, ceuesefj³ee -[e³eefj³ee
Demegjef#ele keÀ®eje J³eJemLeeHeve ner Menjeb®eer ceesþer iebYeerj mecem³ee Deens. Deeef Ce keÀ®eje J³eJemLeeHeve
ceesþs DeeJneve Menjer mebmLeevee efvecee&Ce Peeues Deens.munotes.in

Page 129

1295) Deejesi³e DeeefCe efMe#eCe ë -
ceeveJeer efJekeÀemeemeeþer efMe#eCe DeeefCe Deejesi³e cenlJee®eer ceeveueer iesueer Deensle. ie´eceerCe Yeeiee®³ee
leguevesle Lees[er efþ keÀ Demeles. meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e J³eJemLee efoJemeWefoJeme mebkegÀef®eve nesle Deensle.
veeieefjkeÀebvee Keepeieer Deejesi³emesJee I³eeJ³ee ueeiele Deensle. efMe#eCee®³ee yeeyeleerle HeCe leer HeefjefmLeleer
Deens. Deepe meJe&®e Keepeieer efMe#eCe m ebmLee Deensle l³eeb®eer efHeÀme G®®e Demeles. mejkeÀejer MeeUeb®eer
efmLeleer efvejeMeepevekeÀ Deens. ceneveiej HeeefuekesÀ®³ee MeeUe yebo He[le Deensle.
6) Menjer JeenletkeÀ J³eeK³ee ë -
Jee{u³ee ueeskeÀmebKesuee mejkeÀejer JeenletkeÀ J³eJemLee DeHetjer nele Deens. G®®e GlHevve J³ekeÌleer
Keepeieer JeenCes Kejsoer keÀjle Deensle. ³eecegUs ceesþîee Menjele Jee{l³ee Kepeieer Jeenveeb®ee He´Mve efvecee&Ce
Peeuee Deens. Menjer He´og7) Menjer DeHejeOe ë -
Deepe Menjer iebvnsiee jer SkeÀ DeeJneve efvecee&Ce Peeues Deens. ®eesjer HeekeÀerìceejer, efnbmee®eej,
JesM³ee J³eJemee³e, Peg´ieej, Ye´<ìe®eej, HeÀmeJesieerjer Jeiewjs ceeiee¥veer Menjele ueeskeÀ peerJeve peiele Deensle.
8) He³ee&JejCe ë -
Menjele ceeveJeefveefce&le DeeefCe v ewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®es OeeskesÀ efvecee&Ce nesle Deensle. Jee{leer
GJeeleeJejCeeleerue nJee HeeCeer ogmeeb[HeeCeer veoer mecegêele mees[ues peele Deens ³eecegUs ceeveJe DeeefCe Flej mepeerJe me=<ìeruee OeeskeÀe efvecee&Ce
nesle Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Menjer He³ee&JejCee®es mJe©He Lees[ke̳eele efuene .
8.4mceeì& efmeìer
.
keÀener efoJemeeHegJeer& Yeejle mejkeÀejves 100 mceeì& Menjeb®eer Ieespeieeleerue 70 …ueeskeÀmebK³ee Menjele jenle Deens cnCetve Yeejle osMeeuee DeMee 500 mceeì& Menjeb®eer
iejpe Deens. lej D eeHeCe Menjer ueeskeÀmebK³esuee meJe& mesJeemegefJeOee osJet MekeÀlees. cnCetve Yeejle mejkeÀejves
Menjer jenCeerceeveeJej iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeJej Yej efouee Deens. mceeì& efmeìer yejesyej®e `ceskeÀ Fve
Fbef[³ee' ®eer HeCe Meemeveeves Iees

Page 130

130mceeì& efmeìer mebkeÀuHevee ë -
mceeì& efmeìer ³ee mebkeÀuHeves Debleie&le Menje®ee HetCe& ®esnje ceesnje yeouetve ìekeÀC³ee®ee He´³elve
kesÀuee peele Deens. ³eeceO³es efjDeue Fmìsì, mebHeke&À J³eJemLee, yeepeejHesþe ³eebvee efJeMespeeles. Menjebvee Jee³eHeÀe³e megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve osCes Jeiewjs. mejkeÀejves Deepe p³ee Menjebvee mceeì&
efmeìer cnCetve peeefnj kesÀues Deens. l³eeceO³es efJeMesYeeb[Jeue iebgleJ eCetkeÀ Fl³eeoer iees<ìeRvee He´eOeev³e efoues peele Deens. keÀejCe Keepeieer Go³eesieeb®³ee
iebgleJeCetkeÀerletve®e ner mceeì& efmeìer GYeer jenC³ee®eer Meke̳elee Deens.
mceeì& efmeìer®es mJeªHe / JewefMe<ì³es
1) Yeejleele mceeì& efmeìer®eer mebkeÀuHev ee jeyeJeerCes menpe Meke̳e veener. keÀejCe Menjele jenCeejs ueeskeÀ
Go³eespekeÀ, He³e&ìkeÀ ³eeb®³ee ceoleerves Je veefJeve leb$e%eeve l³eeJej DeeOeeefjle iees<ìer ³eeJej mceeì&
efmeìer®es YeefJeleJ³e DeJeuebyetve Deens. JeemleJeele DeMeer Menjs efvecee&C en e s C ³ e e m e 2 0 -30 JekeÀeueeJeOeer ueeiet MekeÀlees.
2) veeiejer meceepeMeem$e%eeb®eer Menjer He³ee&JejCe cegu³eceeHeve keÀjleevee kesÀJeU jsuJes, HeeCeer ³eebmeejK³ee
megefJeOee DemeCeeN³ee efþkeÀeCeer Menjeb®eer efveefce&leer nesle veener lej ueeskeÀeb®³ee iejpee He³ee&³e Je efveCe&³e
³eevegmeej Menjefveefce&leer kesÀueer peele Deens. Deepe peieele meJe&$e®e iejpee Je F®íe ³eebvegmeej Menjs
Jemele Deensle. Menjebvee mJeleb$e DeefmlelJe vemeles lej ueeskeÀeb®³ee iejpeebvegmeej DeHes#eevegmeej
efvecee&Ce nele Demeles.
3) cegbyeF& peJeU DemeCeeN³ee mecego´ efkeÀveeN³eebcegUs cegbyeF& J³eeHeeje®es keWÀê yeveues Je ³eeletve keÀeHe[ GÎesie
l³ee®e yejesyej, DeeefLe&keÀ Je Mew#eefCekeÀ keWÀê yeveues. efJeefJeOe GÎesieeb®³ee efveefce&leercegUs DeveskeÀ ueeskeÀ
jespeieejebmeeþer mLeueeblej keÀjÀ ueeieu³eecegUs cegbyeF& Jesieeves DeewÐeesefiekeÀj Je MenjerkeÀj nesle iesues
Deens. Deepe ner cegbyeF& ner Yeejlee®eer DeeefLe&keÀ DeewÐeesefiekeÀ jepeOeeveer cnCetve DeesUKeueer peele
Deens.
4) ef®eve osMee®ee peieeleerue MenjerkeÀjCe He´efke´À³es®ee Jesie meJee&le peemle Deens. 14 oMeue#e ueeskeÀ oj
JemìerHeÀevees yeesjer ³ee DeeefkeÀ&mìskeÌ®ej ³eebveer ef[PeF ve kesÀuesues peieeleerue Heefnues Jeve Menj Deens.
p³ee ceO³es Menjer Iejs keÀe³ee&ue³e, ne@ìsue, ©iCeeue³es DeeefCe MeeUe ns meJe& Pee[ebveer DeeefCe JesueeRveer
J³eeHeuesues Deensle. ³eeceO³es mebHetCe& HeCe He³ee&JejCe efJe®eej kesÀuee Deens.
Menjele erue ueeskeÀmebK³ee Jee{erme DeeefLe&keÀ yeoue ns SkeÀ cenlJee®es keÀejCe Deens. ceeefieue
keÀener JeDeewÐeesefiekeÀ GlHeeoveekeÀ[tve Menjs Deepe m esJee #es$eekeÀ[s peele Deensle. lejer Deepe Menjer efJekeÀemee
yejesyej He³ee&JejCe mebJeOe&vee®eer keÀeUpeer IesCes iejpes®es Deens. Dev³eLee ceneHegj, megveeceer, YetkebÀHe, [eWiej
IemejCe Jeiewjs meejK³ee DeeHeÊeer efvecee&Ce nesC³ee®ee ceesþe OeeskeÀe Deens.munotes.in

Page 131

131DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) mceeì& efmeìer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
8.5 He³ee&JejCeer³e -efm$eJeeoe®eer leÊJes (PRINCIPLES OF ECO -
FEMINISM)
He³ee&JejCeer³e efm$eJeeoe®eer leÊJes He´ecegK³eeves meceepeeleerue efJeDeMee efJe©Oo efJe®eeje®eer leÊJe cnCepes He³ee&JejCeer³e m$eerJeeoe®eer leÊJe nes³e ³eeb®ee Heg{erue He´ceeCes
DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.
De) m$eer DeeefCe efvemeiee&®³ee efJemLeeHeve meceevelee (Resisting of Equation of
woman and N ature) :
He³ee&JejCeer³e m$eerJeeoer ne DeeOegefvekeÀ He´iele Mesleer ceO³es m$ees³e HeejbHeejerkeÀ keÀeUe Heemetve Heg©He´ceeCes ³eesieoeve keÀjle Deensle. m$eer³eeb®ee mebyebOe HegÀues, He´eefCe, pebieue DeeefCe mecegê keÀe³e& keÀjle
Demeleele. lej H egjÀ³eecegUs m$eer³eeb®es MeesJeeHej kesÀuee peele Deens. HeM®eel³e m$eer³ee H eejbHeejerkeÀ keÀeUeHeemetve He´eC³eeb®eer mebieesHeCe keÀe³e& keÀjle
Deensle. keÀejCe l³eebvee yeeue mebieesHeCee®ee ®eebieuee DevegYeJe Demelees.
ye) m$eer DeeefCe He´eC³eeb®³ee efJemLeeHeve meceevelee
peieele DemebK³e m$eer keÀeceieej He´eCeer J³eJe mLeeHevee®es J³eJemee³e keÀjleele. MesU³ee ceW{îee
ieeF& cnwme Jeiewjs keÀeces m$eer mebyebOeer Deensle. m$eerJeeoer meboYee&vegmeej m$eer DeeefCe He´eCeer ³eeb®ee mebyebOe Heg©Jeiee&ves pees[uee Deens.He³ee&Jeeoer m$eerJeeoer efJe®eej vegmeej DeveskeÀ je<ì^ele m$eer Heg©DeefOekeÀ DeeJe[leele. peieeleerue ogiOe J³eJemee³e keÀjCeejer je<ì^ efn m$eer Jeiee&lej Dev³ee³e keÀjleele.
JevemHeleer He´eCeer DeefOekeÀej keÀe³exkeÀlex ns He³ee&JejCeJeeoer m$eer Jeeoer leÊJeeuee mencele Demelee le keÀejCe
m$eer DeeefCe He´eCeer Dev³ee³e Del³ee®eej Lees[³eeHeÀej HeÀjkeÀeves meejKee®e Deens. He³ee&JejCeer ³em$eerJeeoer
efJe®eejJeblee®ee celes He´eC³eebJejerue Del³ee®eej ne Heg©keÀ) m$eerJeeoer jepekeÀer³e He ´³ee&JejCe
He³ee&JejCeer³e m$eerJeeo DeeefCe m$eerJeeoer³e jepekeÀer³e He´³ee&JejCe ns meebmke=ÀleerkeÀ mebj®eveelcekeÀ
peyeeyeoeN³ee ¿ee He³ee&JejCeeme DeeefCe Heg©mebj®eveelcekeÀ megHlelee DeeefCe jepek eÀer³e He´e®eervekeÀeU oyeeJe leb$e yeoue keÀ©ve veefJeve J³eeHekeÀ
He³ee&JejCee®eer leÊJe mLeeHeerle kesÀueer Deensle.munotes.in

Page 132

132m$eerJeeoer jepekeÀer³e He³ee&JejCeMeem$e ceO³es He³ee&JejCe DeeefCe m$eer ³eebvee meeceeefJeMekeÀ Demes
leÊJe ceeb[ueer Deensle l³ee vegmeej JebMeJeeo peeleerJeeo He´eCeer Del³ee®eej DeeefCe Flej celeYeso yeepeguee kesÀues
Deensle. Heg©m$eerJeeo ne peefceveoejer cegkeÌle vewmeefie&keÀ ef Je®eeje®ee efmJekeÀej keÀjlees. JevemHeleer, He´eCeer, cegues, m$eer®ee
DeeefCe Flej IeìkeÀe®³ee cegkeÌleer®ee efJe®eej ceeb[uee Deens.
He³ee&JejCeer³e m$eerJeeoe®eer leÊJes ner m$eer cegkeÌleer yejesyej®e He³ee&JejCeeueener MeeskeÀjC³ee®ee efJe®eej ceeb[uee Deens HeejbHeejerkeÀ meÊee cnCepes Heg©peefceveoejer ³eeb®³ee oyeeJee Heemetve m$eer DeeefCe efvemeiee&uee MeesDeeefCe efvemeie& ns Del³ee®eej men ve keÀjle Deeues Deensle cnCetve Go³ee®³ee GpJeue meceepeemeeþer
He³ee&JejCeer³e jepekeÀer³e keÀeUe®eer iejpe Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) He³ee&JejCeer³e m$eerJeeoer leÊJe Lees[ke̳eele meebiee.
8.6cesjer efceueesj
cesjer efceu eesj ³eebveer l³eeb®³ee ie´bLeeleuee GÎsMe SseflenemeerkeÀ DeeefCe efJekeÀeme He´efke´À³esle efJeefJeOe
IeìkeÀe yejesyej m$eer -He³ee&³eeJejCeJeeo efJeMesm$eerJeeoer He³ee&JejCeJeeoeMeer p ees[uee Deens. efceueesj ³eebveer DeMee³e ¢ef<ìkeÀesCeeletve efJeMues³ee ie´bLeleerue efmeOoeble lemes KetHe keÀefþCe Demeues lejer ner DeMeke̳es veener Demes l³eeb®es cele Deens l³eeb®³ee
celes m$eerJeeoer He³ee&JejCeJeeo, m$eerJeeo D eeefCe He³ee&JejCeJeeoer efJe®eejeb®³ee DeblejerkeÀ menmebyebOe pees[tve
Mew#eefCekeÀ mebmLeeb DeeefCe Flej He´meej ceeO³eceeletve efMekeÀJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
m$eerJeeo DeeefCe He³ee&JejCe ³eeb®es efJeMues³ee IeìkeÀeb®³ee efJeMueslelJe%eevee He³ee&JejCeJeeoer m$eerJeeoevegmeej JemeletefmLeleer®eer ueJekeÀjele ueJekeÀj peeefCeJe Hejblet cesjeru e
³eebveer He³ee&JejCeJeeoer m$eerJeeo DeeefCe m$eerJeeo HejbHejs®es efJeJes®eve kesÀues nesles. l³eebveer HeejbHeejerkeÀ Je
mLeeefve³e m$eerJeeoer pegv³ee keÀeceeuee He´eflekeÀej kesÀuee. l³eeb®³ee celes les efJe®eejve Deefme×ebleerkeÀ DeeefCe
Demeblegefu ele mJe©Hee®es Deens. lejer ner keÀener ³eebveer DeeHeu³ee ie´bLeele ³eesi³eb cegueeb®ee efJe®eej keÀ©ve
efJeMuesefceueesj ³eeb®es HegmlekeÀ Deeþ He´keÀjCeele efJeYeeieues Deens. Heefnu³ee He´keÀejCeele He´mLeeJevee D eeefCe
m$eerJeeo He³ee&JejCeJeeoe®es GÎsMe meefJemlej HeCes ceeb[uee Deens. He´keÀjCe oesve ceO³es l³eebveer m$eerJeeoer
Go³e DeeefCe Feflenemee®e Dee{eJee Iesleuee Deens. lemes®e m$eerJeeo ®eUJeUer meceeslej oef#eCe Je GÊejmunotes.in

Page 133

133efme×eblee peefceveer meeje He emetve®es efJeJes®eve kesÀues Deens. He´keÀjCe leerve ceO³es efJeefJeOe efJe®eejOeej DeeefCe
l³eeb®ee m$eerJeeoer ¢ef<ìkeÀesvee®ee Dee{eJee Iesleuee Deens. efceueesj ³eebveer He´Lece GÊej efme×ebleeJej ®e®ee&
kesÀueer Deens. ³eeceO³es efceueesj ³eeb®ee GÎs Me mecem³esJej GHee³e MeesOeC³ee®es neslee. efceueesj ³eebveer
He³ee&JejCeJeeoer m$eerJeeoe®es oesve mebHe´o³eekeÀ efJe®eejele efJeYeepeve kesÀues Deens.
De) affinity eco feminsin ne ¢<ìerkeÀesve PeeueJeeoer ,HebjHejeJeeoer ,mebmke=ÀleerkeÀJeeoer DeeefCe
Oeeefce&keÀ ³eeb®³ee mebkeÀuHevesvegmeej m$eer®ee mebyebOe efvemeiee&Meer Deens.
ye) meceepeJeeoer He³ee&JejCe -m$eerJeeo ne ¢ef<ìkeÀesve ceekeÌme&Jeeoer lelJe%eeveevegmeej meblJeveelcekeÀ
efJeMuesm$eerJeeoer mebHe´oe³eele Deensle. ³eecegUs HejbHejeJeeoer m$eerJeeoer He³ee´JejCeJeeoer®³ee efJejesOe keÀjleele.
l³eeb®³ee leleJe%eevegmeej m$eer cegueYetle efJe®eejeves efvemeiee& mebyebOeerle Deens.
He´keÀjCe ®eej ceO³es HejbHejeJeeoer m$eerJeeoer He³ee&JejCeJeeoer efJe®eejeuee efJejesOe kesÀuee Deens.
efceueesj ³eebveer embeddness DeeefCe embodiedness ³ee mebkeÀuHevee efvecee&Ce kesÀu³ee Deensle. ceeveJelee DeeefCe efvemeie& ³eeb®ee
mebyebOe meebieerleuee Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) cesjer efceueesj ³eeb®³ee m$eerJeeoer efJe®eej meebiee.
8.7Jebovee efMeJee
Jebovee efMeJee ³eeb®ee pevce 5 veesJn. 1952 uee osneogve ³esLes Peeuee. efMeJee ³eebveer He³ee&JejCe
mebJeOe&veemeeþer Deef nbmeelcekeÀ ef®eHekeÀes Deeboesueveele menYeeie Iesleuee leer SkeÀ meceepeMeem$e%e, He³ee&JejCe
keÀe³e&keÀlee& He³ee&JejCeer³e m$eerJeeoer efJe®eejkeÀ Deens l³eebveer DeveskeÀ HegmlekeÀeb®es uesKeve kesÀues Deens.
Jew%eeefvekeÀ DeeefCe leb$e%eevee®³ee Dee fleefjkeÌle JeeHejeJej efueKeeve kesÀues Deens. 1978 ceO³es HeefM®eceer
DeesìsefjDees efJeÐeeHeerþ ke@Àve[e ceO³es Heer. S®e. [er. HeoJeer kesÀueer Deens pesjer ceQ[ce, S[Je[& ieesu[efJeLe
jeuHeÀ cew[ce ³eemeejK³ee Deeblejje<ì^er³e HeÀesjce®³ee vesl³ee yejesyej keÀe³e& kesÀues Deens. Deuìj
iueesyeueeFpesMeve cegJeceWì veeJee®³ee peeieleerkeÀ mebIeìvesle keÀe³e& kesÀues Deens.
Jebovee ³eeb®es Jeef[ue Jeve mebj#ekeÀ DeeefCe DeeF& efvemeie& He´sce MeslekeÀjer nesleer. ®eWpesme Fve F
keÀvMesHì Dee@HeÀ efH eefj³eeef[meerìer Dee@HeÀ ueeF&ì ³ee MeesOe He´yebOe HeoJeer He´eHle kesÀueer. Yeejleeleerue yebieueesj
³esLes Yeejleer³e efJe%eeve SJeb Yeejleer³e He´yebOeve mebmLesle He³ee&JejCe veerleerJej DebleefJe&kesÀues Deens.munotes.in

Page 134

134[e@. Jeb ovee efMeJee He³ee&JejCe keÀe³e&keÀlee& meceepeMeem$e%e. He³ee&JejCe DeeefCe m$eer DeefOekeÀeje
mebyebOeer DeveskeÀ HegmlekeÀe®es efueKeeCe kesÀues Deens. Jebovee efMeJee ¿ee He³ee&JejCeemebyebOeer ®eUJeUerle menYeeie
IesCeejer He´Lece ceefnuee Deens. l³e ebveer je<ì^er³e DeeefCe Deebjje<ì^er³e mebIeìvee ceeHe&Àle He³ee&JejCe mebj#ee
mebyebOeer DeeJeepe GþJeuee Deens. FbìjvesMeveue HeÀesjce iueesyeueeF&Meve®³ee meom³e Demeuesu³ee Jebovee
efMeJee ³eebveer 1984 ceO³es Yeejleer³e mejkeÀej®³ee nefjle ke´Àeble eruee efJejesOe kesÀuee neslee. l³eeb®es cnCeves
Deens keÀer jemee³eefvekeÀ Keleeb®³ee DeefleefjkeÌle JeeHejecegUs He³ee&JejCe neveer nesF&ue.
1) nefjleke´Àebleer ë -
pesJne 1984 uee nefjleke´Àebleeruee efJejesOe kesÀuee ³ee ceeies SkeÀ keÀejCe Deens. H ebpeeye ceO³es
nefjleke´ÀebleercegUs Mesleer®ee efJekeÀeme Peeues. ®eerveceO³es ueeueke´Àebleer Peeueer HeCe Yeejleele yeer -yeer³eeveeb®eer
ke´Àebleer Peeueer ³ee njerleke´ÀebleercegUs MeslekeÀjer mebHevve nesleerue. mebHevve MeslekeÀjer keÀOeerner Memem $e
(nefLe³eej) G®eueCeej veener. Hebpeeye ceO³es Keeefuemleeve®³ee cegγeebJe©ve Mem$e G®eueueer nesleer.
nefjleke´Àebleer kesÀJeU Devve GlHeeove ke´Àebleer veener lej jmee³eve efJeke´Àer keÀjC³ee®eer ke´Àebleer Deens.
jemee³eefvekeÀ GlHeeove keÀener keÀe Ue veblej DeeHeu³ee Mesleeruee®e veeHeerkeÀ yeveleele. DeeHeu³ee osMeele
keÀesCel³eener iees<ìer®eer keÀceer veener. HeesefceefÞele Mesleer®³ee SsJepeer SkeÀ HeerkeÀeJej Yej o sleerue ³eecegUs mebHetCe& peefceve HeeCeer JeeHej keÀjerle megOeejerle
yeer³eeves DeefOekeÀ efkebÀceleeruee Kejsoer kesÀueer peeleerue. jemee³eefvekeÀ Keles efkeÀìkeÀveeMekesÀ Jeiewjs Jej YejHetj
Ke®e& kesÀuee peeF&ue. keÀener keÀeUemeeþer meefyme[er efou eer peeF&ue veblej leer nejJeueer peeF&ue. ³ee®eer
peeCeerJe MeslekeÀN³eebvee nesCeej veener. ³eecegUs veHeÀe keÀceer nesF&ue.
2) MeslekeÀjer Deelcenl³ee ë -
MeslekeÀjer keÀe³e efkeÀ I³eeJes ns HeCe þjJet MekeÀCeej veenerle. ns efouueer DeeefCe JeebefMei ìve
meejK³ee®e efþkeÀeCeer yemetve þjJeues peeF&ue. ne SkeÀ Ye³ebkeÀj DeelebkeÀJeeo meg© Peeuee Deens. ³eecegUs
90 ®³ee oMekeÀe veblej MeslekeÀjer Deelcenl³ee keÀjC³eeme cepeyegj nesle Deens. ne Devve megj#ee®ee ceeie&
veener. ne lej MeslekeÀN³eebvee Kelce keÀjC³ee®e [eJe Deens. keÀejCe Jebovee efMeJee®³ee vegmeej DeeHeues
GlHeeove keÀceer veener. DeeHeues GlHeeove DecesefjkesÀ Hes#ee DeefOekeÀ Deens. peieele mees³eeyeerve DeeefCe cekeÌkeÀe
HeÀkeÌle Yeejleele®e GlHeeove kesÀueer peeve veener. cnCetve D eeHeCe efceefÞeMesleer DelHeeove Iesleues Heeefnpes.
ke=ÀSkeÀ #es$eeJej DeeOeeefjle veener. l³eeb®eer DeewÎesefiekeÀ DeLe&J³eJemLee Hesì^esefue ³ece HeoeLee&Jej DeeOeeefjle Deens.
Deepe Hesì^esue®es YeeJe efoJemesveefoJeme Jee{le Deensle. ³eecegUs DeefcejerkesÀ®eer J³eJemLee Oeeske̳eele ³esF&ue.
DeeHeueer Mesleer vewmeefie&keÀ Deens lesJne ceesþs mebkeÀì Demesue p³ee efþkeÀeCeer megOeejerle Mesle er kesÀueer peeles
lesLes®e MeslekeÀjer Deelcenl³ee DeeefOekeÀ He´ceeCeele nesleele. 1965 mes DecesefjkesÀle yeepeejele jemeeef³ekeÀ
GlHeeove DeeCeeueer Deensle. Deepe l³ebe®eer meyeefme[er yebo kesÀueer Deens. Deepe DeeHeu³eeuee MeslekeÀjer
Deelcenel³ee LeebyeJeeJ³ee ueeieleerue MeslekeÀN³eebvee keÀpe&cegkeÌle keÀjeJes ueeiesue. jemeeef³ekeÀ GlHeeoveemeeþer
keÀpe& Iesleues peeles lej DeeHekeÀer Mesleer jmee³eve cegkeÌle kesÀueer Heeefnpes. lemes®e Deebjlejje<ì^er³e yengje<ì^er³e
kebÀHeefve³e vegmeej Me sleer ve keÀjlee vewmeefie&keÀ MesleerJej Yej efouee Heeefnpes.
3) He³ee&JejCe ë -
efvemeie& DeeHeuee keÀ®eje ³eesi³e efþkeÀebCeer GHe³eesieele DeeCele Demelees. ceveg<³e ceue ceg$e, Pee[s,
Heeves Deeoer iees<ìer Heemetve Kele yeveues Heeefnpes. ³ee meJe& iees<ìer peefceveer®e Heesle jeKeC³eemeeþer GHe³eesieer
Deensle. Hejbleg ³ee IeìkeÀebvee efHeC³ee®³ee HeeC³eele ìeketÀve ogef

Page 135

135leueeJe ns HeeC³ee®es m$eesle ogefjmles íeve kesÀues peele Deensle. ³eecegUs IejkeÀ®eje efvecee&Ce nesTve l³ee®³ee J³eJemLeeHevee®eer mecem³ee
Menje meceesj efvecee&Ce Peeueer Deens.
Lees[ke̳eele Jebovee efMeJee efn He´Lece He³ee&JejCeJeeoer efJe®eeje® eer m$eer Deens l³eebveer efJeefJeOe
mecem³eebJej He³ee&JejCeer³e DeeefCe m$eerJeeoer Deeboesueveele menYeeie Iesleuee Deens. efueKeeveeletve ³eesieoeve
ner kesÀues Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Jebovee efMeJee ³eeb®³ee He³ee&JejCeer³e m$eerJ eeoer ³eesieoevee®eer ®e®ee& keÀje.
8.8He³ee&J ejCeer³e m$eerJeeoe®es cenÊJe
1) ef®eHekeÀes Deeboesueve ë efm$e³eeb®es efHeUJeCetkeÀ DeeefCe He³ee&JejCee®ee Nneme nesleevee Hegªceesþe menYeeie Demelees. ’ef®eHekeÀes Deeboesuev e“ cnCepes Je=#elees[ LeebyeC³eemeeþer efm$e³eebveer kesÀuesues
Deeboesueve nes³e. ³eecegUs Yeejlee®³ee pegve mebmke=Àleerle Deens. Oecee&ceO³es efJeefJeOe Pee[ebvee HeefJe$e ceevegve
l³eeb®eer Hegpee kesÀueer peeles efm$e³eebveer 1970 ceO³es meefnê³ee®³ee KeesN³eeleerue Pee[s FbOeveemeeþer Jee®eefJeCes
nesles HeCe Pee[s lees[t veieoer efHekesÀ I³eeJeerle MeslekeÀN³eebveer Pee[s lees[C³eeme He´ejbYe kesÀuee neslee lesJne
Peeuee m$eer ceerÇer / keÀJeìeUtve Iesleues l³eeuee ®eerHekeÀes Deeboesueve cnCetve D eesUKeues peeles.
2) nefjHeÆe ®eUJeU ë mLeeefvekeÀ mecego³eeves Pee[s peeJeC³ee®³ee ceesefncesuee SkeÀ Yeeie cnCetve
nefjleHeÆe ®eUJeU meg© kesÀueer. efm$e³ee mecego³eebveer, HeeCeer ìb®eeF&, peefceefve®eer OetHe DeeefCe Pee[s lees[Ces
³ee mecem³eeb®ee ef Je®eej kesÀuee. nefjveHeÆe ®eUJeUer®es O³es³e Demes nseles keÀer, vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®es j#eCe
kesÀu³eecegUs meceepe DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee Hee³ee IeeueCes. Flej osMeeble HeCe He³ee&JejCe peleve keÀjC³eemeeþer
efJeefJeOe ®eUJeUer efm$e³eebveer m eg© kesÀu³ee Deensle.
3) ceeveJe Je efvepeeaJe IeìkeÀ ë HeefjefmLeleerkeÀer³e m$eerJeeoe®es He´Cesles ceeveJe DeeefCe efvepeeaJe Jemlet
³eeb®³eeleerue menmebyebOeevee cenlJe Demeles. veoer [eWiej mecegê peefceve Jeiewjs yeeyeer®ee m$eer peerJeveleerue
mebyebOe Demelees.
4) He³ee&JejCeefJeHee³ee Deens. ³eeceO³es efm$e³eeb®es nkeÌkeÀ, Meeblelee, Þece DeeefCe He³ee&JejCeer³e v³ee³e ³eebJej Yej efouee Deensmunotes.in

Page 136

136HeefjefmLeleerefkeÀ³e m$eerJeeoe®ee efJeMJeeme Demelees. efm$e³eeb®eer efHeUJeCetkeÀ cnCepes efvemeiee&®eer efHeUJeCetkeÀ
nes³e. ³ee iees<ìerJej GHee³e MeesOeC³eee®ee He´³elve He³ee&JejCeer³e efm$eJeeoele kesÀuee peelees.
5) meJe&veeMe ìeUCes ë He³ee&JejCeerJ eeoer cnCeleele. ceeveJee®³ee ke=ÀleercegUs l³eeb®³ee meJe&veeMe DeìU
Deens. He³ee&JejCeer³e m$eerJeeoer cnCeleele keÀer mJeleë®ee efJe®eej ner mebkeÀuHevee Þes<þ Deens. peefceefve®eer
ceeuekeÀer Heg©Deens. ceveg<³eyeU, He´eCeer DeeefCe peceerve ³ee ceewu³eJeeve JemletbkeÀ[s DeeefLe&keÀ mebmeeOeves cnCetve Heeefnues peele
Deens. HeCe Kejs lej ner ceeveJeer DemleerlJee®eer meeOeves Deensle.
6) He³ee&JejCe er³e mebJeOe&ve ë DeeOegefvekeÀ Mesleermeeþer jemee³eefvekeÀ Keles. efkeÀìkeÀveeMekesÀ ³eeb®ee JeeHej
Jee{uee Deens mebmeeOevee®ee Nneme nesle Deens. íesìs MeslekeÀjer efJemLeeHeerle nesle Deensle. peefceve veeefHekeÀ
nesle Deens Deepe kesÀJeU m$eer³eeb®e s pegUles veeles Deens. HueeefmìkeÀ, DeewÐeesefiekeÀ He´ogMeCe DeeefCe keÀ®eje
³eecegUs ceeveJee®³ee owvebefove peerJeveeuee OeeskeÀe efvecee&Ce Peeuee Deens. ³eemeeþer mebJeOe&ve YetefcekeÀe m$eer³eeb®eer
Deens. m$eer ®eebieu³ee Heb´keÀejs He³ee&JejCee®ee r keÀeUpeer IesT MekeÀles. m$eer He=LJeer®eer ceelee Deens cnCetve
l³eebvee He=LJeer®eer keÀeUpeer I³ee³e®eer Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) He³ee&JejCeer³e m$eerJeeoe®es cenÊJe meebiee.
8.9meejebMe
Deepe DeeHeu³ee HewkeÀer He´l³ eskeÀebveer mLeeefvekeÀ je<ì^er³e DeeefCe Deeblejje<ì^er³e HeeleUerJej
He³ee&JejCee®ee ]Nnemee efJe©Oo DeeJeepe GþefJeuee Heeefnpes. DeeHeCe Devveeleerue YesmeU, DeesPeve®³ee
Lejeleerue Nneme, IeelekeÀ jmee³eves, Jeenveeleerue efJeHeemetve He´³elve keÀjCes iejpes®es Deens.
He³ee&JejCe Meem$eer³e IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjle Demeleebvee Menjer peerJeveeb®³ee meboYee&le
He³ee&JejCe DeY³eemeeves keÀeUe®eer iejpe Deens keÀejCe vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee ®ee efJe®eej ve keÀjlee
keÀejKeevee, jmles, jsuJes, ceesþceesþîee Fceejleer Jeiewjs efmeceWì®es pebieue efvecee&Ce kesÀues peele Deens. ³eecegUs
He³ee&JejCee®es meblegueve efyeIe[le Deens. ogceneHegj Jeiewjs meejK³ee vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer efvecee&Ce nesle Deensle. DeeOegefvekeÀ keÀeUele Fbìjvesì mesJes®³ee
efJekeÀemeecegUs ceeveJee yejesyej Flej mepeerJe me=<ìeruee OeeskeÀe efvecee&Ce Peeuee Deens. ³eecegUs mceeì& efmeìer
meejKeer me bkeÀuHevee jeyeJele Demeleevee He³ee&JejCe mebleguevee®ee efJe®eej nesCes iejpes®es Deens.munotes.in

Page 137

137He³ee&JejCeer³e mebleguevee®ee efJe®eej keÀjleevee m$eer³eeb®ee efn efJe®eej nesCes iejpes®es Deens
Heg©keÀ©ve m$eer ieYe&Heele kesÀuee peele Deens. m$eer Heg©Me efJekeÀeUe®eer iejpe Deens.
8.10 DeY³eemee®es He´Mve
1) Menjer He³ee&JejCee®eer J ³eeK³ee DeeefCe cenlJe meebiee.
2) Yeejleeleerue mceeì& efmeìer mebkeÀuHeves®eer ®e®ee& keÀje.
3) mecekeÀeueerve meceepeeleerue He³ee&JejCe mecem³eeb®eer ®e®ee& keÀje.
4) Jebovee efMeJee DeeefCe cesjer efceueesj ³eeb®³ee ³eesieoeveeuee efuene.
5) He³ee&Jej Ceer®e m$eerJeeeoe®es cenlJe mHe<ì keÀje.
8.11 meboYe&ie´bLe met ®eer
1) Morry Mellor 1997, Femninism & Ecology New York University
press.
2) Schaeffer and Lamm 1998 Sociology -Me Grow Hill
3) yeesje[s mepexjeJe 2017 meceepeMeem$e efvejeueer He´keÀeM eCe HetCes
4) Macionis John (2005) Sociology Prendice Hall
5)Sarjerao Borade and Dr. P. Gangurde (2017) Fundamentals of
Sociology, Pune, Nirali Prakashan.














munotes.in

Page 138

138vecegvee ÒeMveHeef$ekeÀe
met®evee : 1) keÀesCelesner Hee®e ÒeMve mees[Jee.
2) meJe& ÒeMveebvee meceeve iegCe Deensle (Òel³eskeÀer 20 iegCe)
1) keÀesCelesner oesve GHeÒeMve mees[Jee.
De) meceepeerkeÀjCee®³ee meb%ee HeefjYeeef(10 iegCe)
ye) pee@pe& nye&ì& cee r[ ³eeb®³ee efLeDejer Dee@HeÀ ceeF¥[ (cevee®ee efme×eble), mesuHeÀ Sb[ meesmee³eìerJej
(mJelJe DeeefCe meceepe) ®e®ee& keÀje. (10 iegCe)
keÀ) jepekeÀer³e meceepeerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee mHe<ì keÀje. (10 iegCe)
2)keÀesCelesner oesve GHeÒeMve mees[Jee.
De) iegvnsieejer cnCepes keÀe³e ns mHe<ì keÀ©ve, ne@Je[& yeskeÀj®³ee uesyeefuebie efme×ebleeJej ®e®ee& keÀje.
(10 iegCe)
ye) ceefnuee Je cegueeb®eer lemkeÀjer jesKeC³eemeeþer mejkeÀejves Iesleuesu³ee Ghee³eebvee mHe<ì keÀje.
(10 iegCe)
keÀ)’Jee{leer iegvnsieejer ner JewefÍJekeÀ mecem³ee yeveueer Deens“ ìerHee efuene. (10 iegCe)
3)keÀesCelesner oesve GHeÒeMve mees[Jee.
De) He³e&ìvee®eer J³eeK³ee keÀje DeeefCe ûeeceerCe He³e&ìvee®es GoenjCe osTve mecepeeJetve meebiee.
(10 iegCe)
ye) He³e&ìve cnCepes keÀe³e ns mHe<ì keÀ©ve l³ee®es HeÀe³eos Je leesìs ³eeJej ®e®ee& keÀje. (10 iegCe)
keÀ) He³ee&JejCe He³e&ìve (FkeÀes ìgefjPece) cnCepes keÀe³e ns meebietve, Yeejleeleerue He³ee&JejCe
He³e&ìvee®eer iejpe GoenjCe osTve efJemle=le keÀj e. (10 iegCe)
4)keÀesCelesner oesve GHeÒeMve mees[Jee.
De) He³ee&JejCeer³e peeefCeJes®es cenÊJe mecepeeJetve meebiee. (10 iegCe)
ye) He³ee&JejCeer³e ñeerJeeo (FkeÀes HesÀefceefvePece) HeefjYeeefefMeJee®eer celes efJemle=le keÀje. (10 iegCe)
keÀ) Menjer He³ee&JejCee®es cenÊJe HeefjYeeef5)keÀesCel³eener oesneWJej ìerHee efuene. (20 iegCe)
De) efuebie DeeefCe meceepeerkeÀjCe
ye) j®eveelcek eÀ ceeveefmekeÀ leeCe efme×eble
keÀ) mee³eyej ¬eÀeF&ce®es ÒekeÀej
[) MeeÍJele efJekeÀeme

munotes.in